TASNİF VE METİN AÇISINDAN İBN EBÎ ʿARÛBE’NİN KİTÂBÜ’L-MENÂSİK’İ

İbn Ebî ʿArûbe’nin (öl. 156/773) hac ve umreyle ilgili çeşitli konulardaki tefsir ve fıkha dair rivayet ile görüşleri derlediği Kitâbü’l-Menâsik’i hicrî ikinci asırda Basra’da telif edilen ilk musannef eser olarak kabul edilir. Bu nedenle, onun kapsamlı bir şekilde analiz edilmesi ilk dönem hadis edebiyatının oluşumu açısından büyük önem taşır. Elinizdeki bu çalışmada, günümüze ulaşan kısmından hareketle Kitâbü’l-Menâsik tasnif ve metinsel unsurlar açısından analize tabi tutulmuştur. Bu çerçevede, müellifin, eserindeki başlık kullanımı, rivayetleri sıralama ve metne yaklaşım tarzı gibi hususlar dönemindeki belli başlı eserlerle karşılaştırmalı olarak irdelenmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Hadis Tarihi, Hadis Edebiyatı, Menâsik, Basra, Tasnif

Ibn Ebî ʿArûbe's Kitâb al-Menāsik in terms of Classification and Text

Kitâbü'l-Menāsik, in which Ibn Ebî ʿArûbe (d. 156/773) compiled the narrations on tafsir and fiqh on various subjects related to hajj and umrah, is considered the first classification work that was written in Basra in the second century of hijra. For this reason, a comprehensive analysis of this work is of great importance in terms of the formation of the first period hadith literature. In this study, Kitâbü'l-Menāsik has been analyzed in terms of classification and textual elements, based on the part that has reached up to the present day. In this context, issues such as the author's use of the title in his work, ordering the narrations, and approach to the text were examined compared to the main works of his period.

Keywords:

History of Hadith, Hadith Literature, Menāsik, Basra, Classification,

PDF

___

Alâî, Salâhuddîn Ebû Saîd Halîl b. Keykeldî el-. Kitâbü’l-Muhtelitîn. thk. Rıf’at Fevzî Abdülmuttalib - Ali Abdülbâsıt Mezîd. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1417.
A‘zamî, Muhammed Mustafâ el-. “Mukaddimetü Muvatta’i’l-İmâm Mâlik”. Muvatta’ü’l-İmâm Mâlik. mlf. Ebû Abdillâh Mâlik b. Enes b. Mâlik b. Ebî Âmir el-Asbahî el-Yemenî. 1/5-463. Abudabi: Müessese Zâyed b. Sultân, 1425/2004.
Berkânî, Ebû Bekr Ahmed b. Muhammed b. Ahmed el-Hârizmî. Suâlâtü’l-Berkânî li’d-Dârekutnî rivâyetü’l-Kercî ʿanh. thk. Abdurrahim Muhammed Ahmed el-Kaşkarî. Lahor: Kütüphâne-i Cemîlî, 1404.
Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî el-. Kitâbü’t-Târîhi’l-kebîr. thk. Muhammed Abdulmuîd Hân. 12 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1407.
Çakan, İsmail Lütfi. Hadîs Edebiyâtı. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 4. Basım, 1997.
Çelik, Ali. İlk Üç Asırda Basra’da Hadis İlmi. Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
Dündar, Şule. Saîd b. Ebî Arûbe ve “Kitâbu’l-Menâsik” Adlı Eserindeki Rivayetlerin Değerlendirilmesi. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yük-sek Lisans Tezi, 2011.
Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. es-Sünen li’l-İmâm Ebî Dâvûd. thk. Âdil b. Muhammed - ‘İmâdüddîn b. Abbâs. 8 Cilt. Kahire: Dâru’t-Te’sîl, 1436.
Ebû Yûsuf, Ya‘kūb b. İbrâhîm b. Habîb b. Saʿd el-Kûfî. Kitâbü’l-Âsâr. thk. Ebü’l-Vefâ el-Afgânî. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1355/1936.
Ebû Zürʿa, Abdurrahmân b. ʿAmr b. Abdillâh ed-Dımaşkī. Târiḫu Ebî Zürʿa ed-Dımeşkî. thk. Halil Mansûr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1417.
Erul, Bünyamin. Hadis Tetkikleri Eleştirel Bir Yaklaşım. Ankara: Otto Yayınları, 2016.
Hatîb, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit el-Bağdâdî. el-Câmiʿ li-aḫlâḳı’r-râvî ve âdâbi’s-sâmiʿ. nşr. Mahmûd Tahhân. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Meârif, ts.
Hatîb, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit el-Bağdâdî. Târîhu Baġdâd târîhu medîneti’s-selâm. thk. Beşşâr Avvâd Maʿrûf. 23 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1422/2001.
Itr, Nûreddin. Menhecü’n-nakd fî ulûmi’l-hadîs. Şam: Dâru’l-Fikr, 1399/1979.
İbn Asâkir, Ebü’l-Kāsım Alî b. el-Hasen b. Hibetillâh ed-Dımaşkī eş-Şâfiî. Târîhu medîneti Dımaşk. thk. Amr b. Garâme el-Amravî. 80 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1415/1995.
İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs er-Râzî. el-ʿİlel. thk. Saʿd b. Abdullâh el- Humeyd - Hâlid b. Abdurrahmân el-Cüreysî. 7 Cilt. Metâbiʿu’l-Humeyzî, 1427/2006.
İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs er-Râzî. Kitâbü’l-Cerh ve’t-taʿdîl. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1372/1953.
İbn Ebî ʿArûbe, Ebü’n-Nadr Saîd b. Ebî ʿArûbe Mihrân el-ʿAdevî. Kitâbü’l-Menāsik. thk. ʿÂmir Hasan Sabri. 1 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslāmiyye, 1421/2000.
İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Alî b. Muhamemd el-Askalânî. Taʿrîfü ehli’t-taḳdîs bi-merâtibi’l-mevṣûfîne bi’t-tedlîs. thk. Âsım b. Abdullâh el-Karyûtî. Zerkâ: Mekte-betü’l-Menâr, 1403/1983.
İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Fethu’l-bârî bi-şerhi Sahîhi’l-Buhârî. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî vd. - Muhibbüddin el-Hatîb. 13 Cilt. Kahire: el-Mektebetü’s-Selefiyye, 1407/1986.
İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Tehzîbü’t-Tehzîb. 15 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, 1327/1909.
İbn Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî. Kitâbü’l-ʿİlel ve maʿrifeti’r-ricâl. thk. Vasiyyullâh b. Muhammed Abbâs. 4 Cilt. Riyad: Dâru’l-Hânî, 2. Basım, 1422/2001.
İbn Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî. Min Kelâmi’l-İmâm Ebî Abdillâh Ahmed b. Hanbel fî ʿileli’l-hadîs ve ma’rifeti’r-ricâl. thk. Subhi el-Bedrî es-Sâmerâî. 1 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Meârif, 1409.
İbn Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî. Müsnedü’l-İmâm Aḥmed b. Ḥanbel. thk. Şuayb el-Arnaût - Âdil Mürşid. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1416–1995.
İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. Kitâbü’s-Sikât. thk. Muhammed Abdülmuîd Hân. 10 Cilt. Haydarâbâd: Dâiretü’l-Meârifi’l-Osmâniyye, 1393/1973.
İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullāh b. Müslim b. Kuteybe ed-Dîneverî. el-Maʿârif. thk. Servet Ukkâşe. Kahire: Dâru’l-Meʿârif, 4. Basım, ts.
İbn Sa’d, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘ el-Hâşimî el-Bağdâdî. Kitâbü’ṭ-Ṭabaḳāti’l-kebîr. thk. Ali Muhammed Ömer. 11 Cilt. Kâhire: Mektebetü’l-Hâncî, 1421.
İbn ʿAdî, Ebû Ahmed Abdullâh b. ʿAdî b. Abdillâh el-Cürcânî. el-Kâmil fî duʿafâʾi’r-ricâl. thk. Heyet. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1984/1404.
İbnü’l-Medînî, Ebü’l-Hasen ʿAlî b. Abdillâh b. Caʿfer b. Necîh es-Saʿdî. el-ʿİlel. thk. Muhammed Mustafa el- A‘zamî. el-Mektebü’l-İslâmî, 2. Basım, 1400.
İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya‘kūb İshâk en-Nedîm. el-Fihrist. thk. Rıza Teceddüd. Tahran, 1391–1971.
Kur’an-ı Kerîm, İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 5. basım, 2018.
Mâlik, Ebû Abdillâh Mâlik b. Enes b. Mâlik el-Asbahî el-Yemenî. el-Muvatta’ li-İmâm Dâri’l-Hicre Mâlik b. Enes rivâye Yahyâ b. Yahyâ el-Leysî el-Endelüsî. thk. Beş-şâr Avvâd Ma‘rûf. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2. Basım, 1417/1997.
Mâlik, Ebû Abdillâh Mâlik b. Enes b. Mâlik el-Asbahî el-Yemenî. el-Muvatta’ rivâye Ebî Mus‘ab ez-Zührî. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf - Mahmud Muhammed Halîl. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1418/1998.
Ma‘mer, Ebû Urve Ma‘mer b. Râşid el-Basrî es-Sanʿânî. Kitâbü’l-Câmiʿ (Abdurrazzâk b. Hemmâm es-Sanʿânî’nin el-Musannef’i ile birlikte). thk. Habîburrahmân el-Aʿzamî. 11 Cilt. Beyrut: el-Meclisü’l-’İlmî, 2. Basım, 1403/1983.
Mizzî, Ebü’l-Haccâc Yûsuf b. Abdirrahmân b. Yûsuf. Tehzîbü’l-Kemâl fî esmâʾi’r-ricâl. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 35 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1403/1983.
Oral, Kenan. Muvatta’ın Oluşum Tarihi Nüsha Farklılıkları ve Nedenleri. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
Özpınar, Ömer. Hadis Edebiyatının Oluşumu. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2005.
Özşenel, Mehmet. Ebû Yûsuf’un Hadis Anlayışı. İstanbul: Klasik Yayınları, 2. Basım, 2011.
Özşenel, Mehmet. İlk Dönem Hadis-Rey Tartışmaları Şeybânî Örneği. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2. Basım, 2015.
Sabri, ʿÂmir Hasan. “Mukaddime”. Kitâbü’l-Menāsik. ed. Ebü’n-Nadr Saîd b. Ebî Arûbe Mihrân el-Adevî İbn Ebî ʿArûbe. mlf. Ebü’n-Nadr Saîd b. Ebî ʿArûbe Mihrân el-ʿAdevî. 5-52. Beyrut: Dâru’l-Beşāiri’l-İslāmiyye, 1421/2000.
Sâlihî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Abdulhâdî ed-Dımeşkî. Tabakâtu ʿulemâi’l-hadîs. thk. Ekrem el-Bûşî - İbrahim ez-Zîbeyk. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1417/1996.
Sönmez, Mehmet Ali. “İbn Ebû Arûbe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/421-422. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
Şengezer, Salih. Hadisleri Tedvin ve Tasnif Düşüncesinin Tarihsel Seyri. Samsun: Ondo-kuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
Şeybânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. el-Hasen b. Ferkad. Kitâbü’l-Âsâr. thk. Ahmed Îsâ el-Mı’sarâvî. 2 Cilt. Kahire: Dâru’s-Selâm, 1. Basım, 1427/2006.
Zehebî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez. Mîzânü’l-iʿtidâl fî naḳdi’r-ricâl. thk. Ali Muhammed el-Becâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1382/1963.
Zehebî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 11. Basım, 1417/1996.
Zehebî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-aʿlâm. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 17 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1424/2003.