Klasik Türk Şiiri’nde Vahdet-i Vücûd Felsefesi

İslamiyet, yapılan fetihler neticesinde 7. yüzyıl ortalarında Yunan felsefesiyle tanışır. Bu felsefe ve başka kültürlerin de etkisiyle gelişen İslam tasavvufu, Tanrı ile varlık ilişkisine yeni bir bakış açısı getirir. 9. yüzyıldan itibaren sistemleşen ve farklı ekoller ortaya koyan İslam tasavvufunda vahdet-i vücûd felsefesinin de temelleri atılır. Özellikle 922’de Bağdat’ta öldürülen Hallac-ı Mansur’un “Ben Tanrıyım” anlamındaki Ene’l-Hakk sözü, hem İslam hem de vahdet-i vücûd felsefesi için dönüm noktası olur. Onun bu sözü, yaklaşık 300 yıl sonra Muhyiddîn Arabî tarafından “vahdet-i vücûd” adıyla sistemleştirilir ve bu öğreti hem İslam hem de Anadolu tasavvufunun temel taşlarından biri olur. Vahdet-i vücûd felsefesi, her var- lıkta Tanrı’nın bir hikmetinin, kudretinin, güzelliğinin, imzasının bulunduğunu; kâinatın her zerresinin Tanrı ile dolu olduğunu; dolayısıyla varlığın Tanrı’dan ayrı düşünülemeyeceğini iddia eder. Mansur, bu sırrı çözdüğü için “Ben Tanrı’yım” demişti. İnsan da bu sırrı çözdü- ğü ölçüde ulvî amacı olan Tanrı’ya, ilk “Bir”liğe yaklaşır. Vahdet-i vücûd felsefesinin özeti budur. Bu çalışmada da öncelikle Yeni Eflatunculuğa kısaca değinilecek ve bunun İslamî ver- siyonu kabul edilen “vahdet-i vücûd” felsefesi ele alınacaktır. Sunulacak şiir örneklerinden bu felsefenin ortaya çıkışından itibaren neredeyse her kesimden şairi etkilediği görülecektir. Böylece bu felsefenin Anadolu aydını tarafından nasıl yorumlandığı anlaşılacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Yeni Eflatunculuk, İslam Felsefesi, Vahdet-i Vücûd, Arabî, Klasik Türk Şiiri

PDF

___

Akay, M. (1996). İbrahim Gülşenî’nin Dîvânı / Metin-Dil Hususiyetleri-Sözlük, Doktora Tezi, Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Akdoğan, Y. (ty). Ahmedî – Dîvân, Erişim Adresi: https://ekitap.ktb.gov.tr, (Erişim Tarihi: 17. 02. 2020).
Alşan, M. H. (2021). Melâmet Hırkası, İstanbul: Önsöz Yay.
Arabî, M. (2019). Ahadiyet Risalesi, çev: Mahmut Kanık, İstanbul: İnsan Yay.
Avcu, A. (2020). İslam'ın İlk Marjinelleri - Gulât-ı Şia, Ankara: Fecr Yay.
Ayan, H. (2002). Nesîmî Hayatı, Edebi Kişiliği, Eserleri ve Türkçe Divanının Tenkitli Metni I, Ankara: TTK Basım Evi.
Ayan, H. (2018). Fuzûlî - Rind ile Zâhid, İstanbul: Büyüyen Ay Yay.
Ballı, H. H. (2013). Hurûfiliğin Doğuşu ve Fazlullah Hurûfî, İstanbul: Hikmetevi Yay.
Bayrakdar, M. (1994). “Dâvûd-i Kayserî” mad., DİA C.9, 32-35.
Biltekin, H. (2018). Şeyhî Dîvânı, Erişim Adresi: https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/61044,seyhi-divanipdf.pdf?0 (Erişim Tarihi: 13.01.2022).
Chittick, W. (2008). Tasavvuf: Kısa Bir Giriş, çev: Turan Koç, İstanbul: İz Yay.
Çavuşoğlu, M. ve Tanyeri, M. A. (1981). Hayretî – Dîvân (Tenkidli Basım).
Demirli, E. (2009). "Normatif Geleneğe Karşı Sembolik Anlatım: İbnü'l-‘Arabî'de Harf Sembolizmi", İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı-17, 223-36.
Deniz, G. (2004). “İslâm Felsefesinde Yeni Eflâtunculuk”, Dinî Araştırmalar Dergisi, C-7 Sayı-19, 351-55.
Doğan, M. N. (ty). Fuzûlî – Leylâ ve Mecnun, Erişim Adresi: https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10680,metinpdf.pdf?0 (Erişim Tarihi:07.01.2023).
Eliaçık, R. İ. (2014). Yaşayan Kur’an Türkçe Meal/Tefsir, İstanbul: İnşa Yay.
Gölpınarlı, A. (1973). Hurûfîlik Metinleri Kataloğu, Erişim Adresi: http://library.lol/main/E224580871E7EBF3E1528AF13BE67318 (Erişim Tarihi: 10.01.2021).
Gölpınarlı, A. (2016). Şeyh Galib Hüsn ü Aşk, İstanbul: İş Bankası Kültür Yay.
Gölpınarlı, A. (2017). Melâmîlik ve Melâmîler, İstanbul: Kapı Yay.
Gölpınarlı, A. (2018). Yunus Emre – Hayatı ve Bütün Şiirleri, İstanbul: İş Bankası Kültür Yay.
Güzel, A. (2021). Kaygusuz Abdal Külliyatı - Şehzâde Alaâddin Gaybî, Ankara: TDK Yay.
Kam, Ö. F. (2003). Vahdet-i Vücûd (sad.: Ethem Cebecioğlu), Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yay.
Kanar, M. (2011). Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, İstanbul: Ses Yay.
Kanar, M. (2017). Leyla ile Mecnun, İstanbul: Tekin Yayınevi.
Kansızoğlu, Yakup (2003). Hurûfîlik Tasavvuru ve Kur'an Yorumuna Olan Etkileri, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Karaköse, S. (2017). Nev‘î-zâde Atâyî Dîvânı, Erişim Adresi: https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55734,nevi-zade-atayi-divanipdf.pdf?0
Karaman, H. vd. (2007). Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meâli, İstanbul: TDV Yay.
Kaya, M. (2009). “Sudûr” mad., DİA C.37, 467-68.
Kayabaşı, A. (1995). Sârbân Ahmed Dîvânı (İnceleme-Metin), Yüksek Lisans Tezi, Malatya: İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Konur, H. (1998). İbrahim Gülşenî (Hayatı, Eserler, Görüşleri), Doktora Tezi, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Kurtoğlu, O. (2017). Zâtî Dîvânı (Gazel Dışındaki Şiirler), Erişim Adresi: https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56164,zati-divanipdf.pdf?0 (Erişim Tarihi: 18.01.2020).
Küçük, S. (ty). Bâkî Divanı, Erişim Adresi: https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10596 (Erişim Tarihi: 18.01.2020).
Levend, A. S. (2017). Divan Edebiyatı Kelimeler ve Remizler - Mazmunlar ve Mefhumlar, İstanbul: Dergâh Yay.
Şenel, C. (2012). Yeni Eflatunculuğun İslâm Felsefesine Yansımaları, Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Uludağ, S. (2016). Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Kabalcı Yay.
Uzun, S. (2011). Üsküdarlı ‘Aşkî Divanı – Tenkitli Metin, Nesre Çeviri ve 16. yy. Osmanlı Hayatının Divandaki Yansımaları, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü