Memlûk Dönemi Tefsir Eğitimi ve Çalışmaları: Tarihsel Bir Değerlendirme

Memlûkler döneminde çok canlı bir ilmî hayat yaşanmıştır. Bundaki en büyük rol, Selçuklular ve Eyyûbîler döneminde kurulan medreselerin gelişerek devam etmesi, Memlûk sultanları ve emirlerinin vakıf-eğitim kurumlarına ciddi derecede önem vermeleridir. Bu vakıfların sağladığı imkânlarla Kahire ve Şam, İslam dünyasının her yerinden gelen ilim talebeleri ve hocalar için önemli cazibe merkezleri haline gelmiştir. Bu atmosfer içinde dinî ve aklî ilimlerin hemen her dalında ciddi bir tedris faaliyeti yürütülmüş, bu alanlarda, ilmî geleneğin muhafaza edilip sürekliliğin sağlandığı, ayrıntı ve derinliğin hâkim olduğu telif çalışmaları yapılmıştır. Böylelikle Memlûkler İslam dünyasının her bölgesini ilmî ve kültürel anlamda besleyen önemli bir havza olma özelliği kazanmıştır. Memlûkler dönemi tefsir ilmi açısından zengin bir dönemdir. Medrese, camii ve hânkâhlardan oluşan eğitim kurumlarına mutlaka bir tefsir müderrisi kadrosu tahsis edilmiş, devrin seçkin simaları tarafından bu kurumlarda çeşitli tefsir metinleri okutulmuş ve tefsir dersleri icra edilmiştir. Sözgelimi Mansûriyye Medresesi, Tolunoğlu Camii veya Cemâliyye Hânkâhı’nda nesiller boyu kesintisiz tefsir dersleri verilmiştir. Bu derslerde çoğu kez o döneme kadar tefsir ilminde hâkim bir konum elde etmiş olan Zemahşerî’nin (öl. 538/1144) el-Keşşâf’ı takip edilmiştir. Bunu el-Keşşâf merkezli bir tefsir olan Beyzâvî (öl. 685/1286) tefsiri ve rivayet ağırlıklı tefsirler içinde önemli bir yeri bulunan Begavî (öl. 516/1122) tefsiri izlemiştir. Begavî tefsiri özellikle tefsirin merkezinde rivayeti gören kesimlerce tercih edilmiştir. Ayrıca bu dönemde daha çok halka açık bir mahiyet taşıyan ve tefsir, hadis ve mev‘ıza kitaplarının takrir edildiği mîâd dersleri yapılmıştır ki, bu, Memlûkleri ilmî hayatta ayrıcalıklı kılan hususiyetlerden biridir. Okutulan bu derslerin ve bir nevi onların hasılası sayılabilecek tefsir ürünlerinin tefsir ilminin inkişafına ciddi katkıları olduğu muhakkaktır. Tefsir ilminin olgunluk dönemi olarak nitelendirebileceğimiz bu dönemde, tefsirde ciddi bir derinleşmenin ve ilerlemenin olduğunu gösteren pek çok tefsir kaleme alınmıştır. Bu tefsirler Memlûkler dönemi ve sonrasında İslam coğrafyasının her bölgesinde kabul görmüş ve günümüze kadar okutula gelmiştir. Kurtubî (öl. 671/1273), Hâzin (öl. 741/1341), Ebû Hayyân (öl. 745/1344), Semîn el-Halebî (öl. 756/1355), İbn Kesîr (öl. 774/1373), Bikâî (öl. 885/1480) ve Süyûtî (öl. 911/1505) gibi meşhur müfessirlerin eserleri bunların en kayda değer örnekleridir. Memlûkler döneminde ilmî ve fikrî seviyenin bir aynası durumundaki şerh, hâşiye ve muhâkemât türünden de pek çok eser kaleme alınmıştır. Genellikle Zemahşerî ve Beyzâvî tefsirleri üzerine şerh ve hâşiye çalışmaları yapılırken; bu tefsir ve şerh-hâşiyelerdeki görüş ve yorumların tartışıldığı reddiye ve muhâkemeler, ilmî faaliyetlerin yüksek seviyesinin açıkça görülebildiği metinler olmuştur. Bunların başında Kutbeddin er-Râzî’nin (öl. 766/1365) el-Keşşâf üzerine yazdığı şerh gelir ki bu şerh el-Keşşâf literatürüne sağladığı katkılarla sonraki şarihlerin tartışma konularının akışını belirlemiştir. Hanefî muhakkiklerden Ekmeleddin el-Bâbertî’nin (öl. 786/1384) el-Keşşâf şerhi ile Abdullah b. Yûsuf ez-Zeylaî’nin (öl. 762/1360), el-Keşşâf’ın hadislerini, sahâbe ve tâbiîn nakillerini değerlendirdiği eseri, Memlûkler dönemi el-Keşşâf literatürünün en kayda değer eserlerindendir. Memlûklerin erken bir döneminde Şam’da yaşayan Takıyyüddin İbn Teymiyye (öl. 728/1328), merkezine, Hz. Peygamber, sahâbe ve tâbiîn âlimlerinin (selef) görüşlerini koyduğu bir ilim ve düşünce geliştirmiştir. Selefî düşüncenin canlandırılması anlamına gelen bu yaklaşım tefsir ilmine de yansımış, İbn Teymiyye rivayetlere dayalı bir tefsir anlayışını benimserken mezhep taassubuna dayalı bir re’ye karşı keskin bir tavır takınmış, bu çerçevede kendinden önce yazılmış tefsirlere sert eleştiriler yöneltmiştir. İbn Teymiyye, tefsirde selefî anlayışa güçlü bir vurgu yapmış ve bu anlayışıyla dönemin kimi kesimleri üzerinde etkili olmuştur. Tarihçi, muhaddis ve Şâfiî fakihi İbn Kesîr, İbn Teymiyye’nin tefsir anlayışından etkilenenlerden biridir. Fakat o re’y tefsirine onun kadar katı yaklaşmamıştır. İbn Teymiyye ve İbn Kesîr’in tefsir anlayışı, klasik dönemin meşhurları Zemahşerî ve Beyzâvî tefsirleri karşısında çok tutunamamış olsa da selefî düşüncenin yeniden canlandığı modern zamanlarda gün geçtikçe popülerliğini artırmıştır. Bunda Muhammed Reşîd Rızâ (öl. 1935) gibi çağdaş dönem müfessirlerinin fikirleriyle selefî anlayışın güç kazanması etkili olmuş görünmektedir. Memlûkler döneminde tefsir eğitimi ve çalışmaları şimdiye kadar bütüncül bir çalışmaya konu olmamıştır. Biz bu çalışmamızla dönemsel açıdan Memlûklerdeki tefsir eğitimi ve telif çalışmalarının kendine özgü pek çok yönü bulunduğunu ve bunların gerek Osmanlı dönemine gerekse modern döneme etkileri olduğunu ortaya koymayı hedefledik.

Tafsīr Education and Works in the Mamluks: A Historical Review

The Mamluk period of Islamic history witnessed a very vivid life of scientific endeavours. This was mainly due to the fact that the higher education institutions (madrasa) established by the Seljuqid and Ayyubid dynasties continued to develop as well as that Mamluk sultans and their commanders gave great importance to charitable institutions of education. With the facilities provided by these charities, Cairo and Damascus grew into important centres of attraction for scholars and teachers from all over the Islamic world. In this atmosphere, a serious training activity was going on in almost every branch of religious and intellectual sciences alongside production of scientific works in these areas, in which both scientific traditions of earlier generations was preserved and continuity was maintained with considerable amount of detail and depth. The Mamluks, thus, became an important basin that nourished all regions of the Islamic world in terms of science and intellectual culture. The Mamluk period was also prolific in terms of tafsīr literature. A tafsīr chair was established in each one of the educational institutions, such as madrasas, mosques and khangāhs, where various tafsīr courses were taught, and tafsīr texts were read, by distinguished figures of the era. In these courses, the main text was usually the al-Kashshāf of al-Zamakhsharī (d. 538/1144), who had hitherto gained a dominant position in the tafsīr science, followed by the tafsīrs by al-Bayḍāwī (d. 685/1286) modelled on al-Kashshāf and al-Baghawī (d. 516/1122). Moreover, one of the peculiarities of the Mamluks in the scientific life was the public courses, called al-mīʿād, in which books were perused in public on tafsīr, ḥadith, or admonitions (mawʿiẓa). It is evident that these lessons and the tafsīr books had serious contributions to the development of the tafsīr literature and these tafsīrs were welcomed in every part of the Islamic world and have been taught until today. Works by prominent exegetes, such as al-Qurṭubī (d. 671/1273), al-Khāzin (d. 741/1341), Abū Ḥayyān (d. 745/1344), Samīn al-Ḥalabī (d. 756/1355), Ibn Kathīr (d. 774/1373), al-Biqāī (d. 885/1480) and al-Suyūtī (d. 911/1505) are most notable examples of such works of the period. In the Mamluk period, a good number of works was produced in the literary forms of commentary (sharḥ), gloss (ḥāshiya) and adjudication (muḥākamāt), a fact that reflects the scientific and intellectual level of the time. While commentaries and glosses were generally focused on the tafsīrs by al-Zamakhsharī and al-Bayḍāwī, the critiques and the adjudications, discussing different positions in these tafsīrs or commentaries and glosses on them constitute the textual evidence attesting to the high level of scientific activities. Of these texts comes first the commentary on al-Kashshāf by Quṭb al-Dīn al-Rāzī (d. 766/1365) which has determined the course of the discussions of the later commentaries. Among the most remarkable works of the Mamluks was the commentary on al-Kashshāf by the Hanafīte verifying scholar, Akmal al-Dīn al-Bābartī (d. 786/1384), and ʿAbd Allah b. Yūsuf al-Zaylaʿī’s (d. 762/1360) work. Taqī al-Dīn Ibn Taymiyya (d. 728/1328), who lived in Damascus at an early period of the Mamluks, developed a system of thought and science, at the heart of which he placed the Prophet, his companions and the following generation (al-salaf). This approach, which amounts the revitalization of the Salafist thought, was also reflected in the tafsīr area, while Ibn Taymiyya adopted a tafsīr method based on narrations, assumed a staunch attitude against the opinions based on sectarian affiliations, and, in this context, made harsh criticisms against the tafsīrs written before him. The tafsīr work, which was targeted most by his criticism arrows, was the al-Kashshāf, the most commonly read exegesis in the madrasas of the Mamluk period. He also sometimes accused the exegetes, such as Ibn ʿAṭiyya (d. 541/1147), a Sunnite exegete, of giving weight to the views of the theologians and stated that the ideal exegesis was that of al-Ṭabarī (d. 310/923), which generally depends on the views of al-Salaf with solid transition chains.Tafsīr education and works in the Mamluk period have not yet been given sufficient scholarly attention. This study therefore aims to show that this period had many peculiar aspects regarding tafsīr education and studies and that it had notable influence both on the Ottoman period and the modern times. Based on the historical data and products it contends that this period successfully continued the tradition of tafsīr as well as enjoyed a dynamic and an in-depth scholarly vitality on the area.

Keywords:

Tafsīr, the Mamluks, Tafsīr Classes, Salafī Understanding the School of al-Zamakhsharī.,

PDF

___

Altıkulaç, Tayyar. “Sefâkusî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/287-288. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
Bâbertî, Ekmeleddin. Hâşiye ale’l-Keşşâf. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Carullah, 198, 1a-169b.
Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi. 2 Cilt. İstanbul: Ravza Yayınları, 2008.
Birışık, Abdülhamit. “İbnü’n-Nakîb el-Makdisî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/165-166. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
Boyalık, Mehmet Taha. el-Keşşâf Literatürü: Zemahşerî’nin Tefsir Klasiğinin Etki Tarihi. Ankara: İsam Yayınları, 2019.
Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi. 2 Cilt. Ankara: Fecir Yayınevi, 1996.
Cündioğlu, Dücane. Bir Kur’an Şâiri: Mehmed Âkif ve Kur’an Meâli. İstanbul: Birun, 2000.
Çantay, Hasan Basri. Kur’ân-ı Hakîm ve Meâl-i Kerîm. haz. Mehmet Ali Yekta Saraç. İstanbul: Risale, 1993.
Çoban, Ali. “XV. Yüzyıl Memlükler Dönemi Mısır’ında İbnü’l-Fârız Tartışmaları: Taraflar-Tenkitler”. İslam Te’lif Geleneğinde Biyografi Yazıcılığı. ed. Hidayet Aydar. 209-232. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2018.
Demir, Ziya. XIII.-XVI. y.y. Arası Osmanlı Müfessirleri. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2006.
Ebû Hayyân el-Endelüsî. el-Bahrü’l-muhît fi’t-tefsîr. thk. Sıdkı Muhammed Celil. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1420.
Eroğlu, Ali. “Hâzin, Ali b. Muhammed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/125-126. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
Goldziher, Ignaz. Klasik Arap Literatürü. çev. Azmi Yüksel - Rahmi Er. Ankara: İmaj, 1993.
Goldziher, Ignaz. Mezâhibü’t-tefsîri’l-İslâmî. çev. Abdulhalim en-Neccâr. Mısır: Mektebetü’l-Hâncî, 1374/1955.
Gutas, Dimitri. Yunanca Düşünce Arapça Kültür. çev. Lütfü Şimşek. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2011.
Hatip, Abdülaziz. “Semîn el-Halebî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/492, 493. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
Hodgson, Marshall. İslâm’ın Serüveni. çev. Alp Eker v.d. 3 Cilt. İstanbul: İz Yayıncılık, 1993.
İbn Hacer el-Askalânî. ed-Dürerü’l-kâmine fi’l-a‘yâni’l-mieti’s-sâmine. thk. Abdulmuid Han. 6 Cilt. Haydarabad: Meclisü Dâireti’l-Maârifi’l-Osmâniyye, 1392/1972.
İbn Hacer el-Askalânî. İnbâü’l-gumr bi-enbâi’l-‘umr. thk. Hasen Habeşi. 4 Cilt. Mısır: el-Meclisü’l-A‘la li’ş-Şuûni’l- İslâmiyye, 1389/1969.
İbn Haldûn, Veliyyüddin Abdurrahman b. Muhamammed. et-Ta‘rîf bi-İbn Haldûn ve rihletihî şarkan ve garben. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Lübnânî, 1979.
İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ. Tefsîru’l-Kur’âni’l-‘azîm, thk. Sâmî b. Muhammed Selâme. 8 Cilt. Riyad: Dâru Taybe 1420/1999.
İbn Teymiyye, Takiyyüddin. el-Îmân. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1416/1996.
İbn Teymiyye, Takiyyüddin. Mecmû‘u’l-fetâvâ. thk. Abdurrahman b. Muhammed. 35 Cilt. Suudi Arabistan: Mecmau’l-Melik Fehd, 1416/1995.
İbn Teymiyye, Takiyyüddin. Mukaddime fî usûli’t-tefsîr. Beyrut: Dâru Mektebeti’l-Hayât, 1400/1980.
İnalcık, Halil. Osmanlı İmparatorluğu: Klasik Çağ (1300-1600). çev. Ruşen Sezer. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2012.
Jonathan Porter, Berkey. Ortaçağ Kahire’sinde Bilginin İntikali. çev. İsmail Eriş. İstanbul: Klasik, 2015.
Kalaycı, Mehmet. “Bir Te’vîlât Hikâyesi: Türkiye Yazma Eser Kütüphanelerindeki Nüshalardan Hareketle Te’vîlâtü’l- Kur’ân’ın Dolaşım Ağına Dair Bazı Tespitler”, İmâm Mâtürîdî ve Te’vîlâtü’l-Kur’ân. 151-187. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2019.
Kandemir, Mehmet Yaşar. “Bulkînî, Abdurrahman b. Ömer”. 6/409-410. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
Kâtib Çelebi, Keşfü’z-zunûn ‘an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. nşr. Kilisli Muallim Rifat - Mehmet Şerefeddin Yaltkaya. 2 Cilt. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1362/1942.
Kaya, Mesut. “De ki Tevrat’ı Getirin de Okuyun –Tefsirde Kitab-ı Mukaddes’ten Nakilde Bulunmanın Meşruiyeti Bağlamında Sehâvî-Bikâî Polemiği-”. Marife 13/2 (2013), 85-105.
Kaya, Mesut. “İbn Teymiyye’nin Tefsir Geleneği Eleştirisi”. İslam İlim ve Düşünce Tarihinde Eleştiri Geleneği. ed. Sezai Engin. 22-59. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019.
Kaya, Mesut. Tefsir Geleneğinde el-Keşşâf: Şerh ve Hâşiyeleri Üzerine Bir İnceleme. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2019.
Keleş, Bahattin. “Selçuklu Medreseleri İle Memlûk Medreselerine Genel Bir Bakış”. Türk Dünyası Araştırmaları, 190 (2011), 195-207.
Kılıç, Hulusi. “Fîrûzâbâdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/142-145. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
Maden, Şükrü. Tefsirde Hâşiye Geleneği ve Şeyhzâde’nin Envârü’t-Tenzîl Hâşiyesi. İstanbul: İsam Yayınları, 2015.
Makdisi, George. İslâm’ın Klasik Çağında Din Hukuk Eğitim. çev. Hasan Tuncay Başoğlu. İstanbul: Klasik, 2007.
Makrîzî, Ebû Muhammed Takıyyüddîn Ahmed b. Alî. el-Mevâ‘ız ve’l-i‘tibâr bi-zikri’l-hıtat ve’l-âsâr. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418.
Mertoğlu, Mehmet Suat. “Süyûtî, Kur’an İlimleri”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/198-201. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
Muhammed Reşîd Rızâ. Tefsîru’l-Menâr. 12 Cilt. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısrıyye, 1990.
Muhammed Sâlim Muhaysin. Mu‘cemü huffâzi’l-Kur’ân. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1412/1992.
Özel, Ahmet. “Şümünnî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/261-262. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
Özkan, Halit. Memlüklerin Son Asrında Hadis. İstanbul: Klasik, 2. Basım, 2014.
Saleh, Walid A. “Preliminary Remarks on the Historiography of tafsīr in Arabic: A History of the Book Approach”. Journal of Qur'anic Studies 12 (2010), 6-40.
Saleh, Marlis J. “Süyûtî ve Eserleri: Memlük Döneminden Bugüne İslâmî İlimlerdeki Yeri”. çev. Ayşe Nur Yamanus. Hadis ve Siyer Araştırmaları = Hadith and Sira Studies 6/1 (2018), 65-81.
Sehâvî, Şemseddin. ed-Dav’ü’l-lâmi‘ li-ehli’l-karni’t-tâsi‘. 6 Cilt. Beyrut: Dâru Mektebeti’l-Hayât, ts.
Sifil, Ebu Bekir. “Zeylaî, Abdullah b. Yûsuf”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/352-354. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
Sübkî, Tâceddin. Tabakâtü’ş-Şâfiiyyeti’l-kübrâ. nşr. Mahmûd Muhammed et-Tanâhî. 10 Cilt. Cize: Hecr li’t-Tıbâa ve’n-Neşr, 1413.
Sübkî, Takıyyüddin. Sebebü’l-inkifâf ‘an ikrâi’l-Keşşâf. nşr. Walid Saleh. 251-252. “The Gloss as Intellectual History: The Hāshiyahs on al-Kashshāf ”. Oriens 41 (2013), 217-259.
Süyûtî, Celâleddin. Buğyetü’l-vu‘ât fî tabakâti’l-lügaviyyîn ve’n-nühât. thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrâhim. 2 Cilt. Saydâ: el-Mektebetü’l-Asriyye, ts.
Süyûtî, Celâleddin. el-İtkân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrâhim. 4 Cilt. Kahire: el-Hey’etü’l- Mısriyye, 1394/1974.
Süyûtî, Celâleddin. Hüsnü’l-muhâdara fi târîhi Mısr ve’l-Kâhira. thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrâhim. 2 Cilt. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1967/1387.
Süyûtî, Celâleddin. Tabakâtü’l-müfessirîn. thk. Ali Muhammed Ömer. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1396.
Şener, Mehmet. “Dîrînî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/373-374. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
Taşköprizâde Ahmed Efendi. Miftâhu’s-sa‘âde ve misbâhu’s-siyâde. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1405/1985.
Zerkeşî, Bedreddin. el-Burhân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrâhim. 4 Cilt. Kahire: Dâru İhyâi’l- Kütübi’l-Arabiyye, 1376/1957.