TARİHÎ DÖNEM TÜRKÇE KUR’AN TERCÜMELERİNDE DEYİMLER: FATİHA VE BAKARA SURELERİ

Bu çalışmada Türkçenin en eski Kur’an tercümelerindeki deyimler ilk iki sure olan Fatiha ve Bakara surelerinde tespit edilerek karşılaştırmalı bir şekilde incelenmiştir. Çalışmada TİEM 73 numarada kayıtlı olan, 1334 tarihinde istinsah edilmiş Kur’an tercümesi esas alınmış, buradaki deyimler Özbek İlimler Akademisi Kur’an tercümesi (ÖİAKT) Harezm Türkçesi Hekimoğlu Kur’an tercümesi (HKT) ve Eski Anadolu Türkçesine ait iki Kur’an tercümesiyle (EAT (Bursa), EAT (Manisa)) karşılaştırmalı olarak incelenmiştir. Deyimlerin tespitinde TİEM 73 numaralı Kur’an tercümesinin esas alınmasının sebebi, eldeki yazmanın tama yakın bir nüsha olmasıdır. John Rylands nüshasının baştan ve sondan eksik olması nedeniyle bu nüsha deyimleri belirlemeye esas olarak tercih edilmemiştir. Tespit edilen deyimlerin Kur’an-ı Kerim’de hangi sözün veya ibarenin karşılığı olarak kullanıldığı, bu söz veya ibarenin Kur’an-ı Kerim’in başka yerlerinde kullanılıp kullanılmadığı, kullanıldıysa Türkçe Kur’an tercümelerinde ne şekilde karşılandığı, Türkçe deyimlerin tercümenin başka yerlerinde hangi söz veya ibarenin karşılığı olarak kullanıldığı ve tespit edilen deyimlerin Tarihî Türk yazı dillerindeki durumları üzerinde ayrıntılı olarak durulmuştur. Türkçe en eski Kur’an tercümelerinin Farsçadan çevrildiği düşünüldüğünde Farsçanın söz konusu deyimler düzeyinde tercümeye etkisi de çalışmada akılda tutulan sorulardandır. Daha önce birçok araştırmacının değindiği, en eski Kur’an tercümelerinin birbirlerinden veya aynı tercümeden istinsah edilmiş olabileceği düşüncesi de çalışmada deyimler açısından ele değerlendirilmiştir. Çalışmanın sonucunda, incelenen yirmi altı deyimin çoğunluğunun Türkçeye bire bir tercüme edilmekle birlikte dokuz deyimin serbest çeviriyle Türkçeye aktarıldığı, bu dokuz deyimin bir bölümünün Kur’an tercümelerinden önceki ve sonraki dönem metinlerinde de tespit edildiği görülmüştür.

Anahtar Kelimeler:

Eski Türkçe, Kur’an Tercümeleri, Çeviri Metinler, Deyimler.

IDIOMS IN HISTORICAL TURKISH QURAN TRANSLATIONS: SURAH AL-FATIHAH AND AL-BAQARAH

In this study, the idioms in the oldest translations of the Quran in Turkish have been determined in the first two surahs, which are called Al-Fatihah and Al-Baqarah. They have been examined in a comparative way. In the study, the translation of the Quran, which was copied in 1334 and registered at TİEM 73, has been taken as the basis. These idioms comparatively analyzed with the Uzbek Academy of Sciences Quran translation, translation of the Quran into Khwarazm Turkish and two Old Anatolian Turkish Quran translations which are Bursa and Manisa translations. The reason why taken as a basis of the TİEM 73 Quran translation in the determination of idioms is that the manuscript is an almost complete copy. On account of the John Rylands copy being missing from the beginning and the end, this copy has not been preferred as a basis in determining the idioms. It has been elaborated in detail on which word or phrase the identified idioms are used in the Quran, and whether this word or phrase is used elsewhere in the Quran. If it has been used, it has been evaluated what is corresponded in Turkish Quran translations. Additionally, it has been elaborated which word or phrase is used in Turkish idioms elsewhere in the translation and the status of the idioms identified in historical Turkish written languages. When considering that the oldest Turkish Quran translations have been translated from Persian, the effect of Persian on the translation of the idiom is one of the questions kept in mind in the study. The idea which many researchers have mentioned before that the oldest translations of the Quran may have been copied from each other or from the same translation, has also been evaluated in terms of idioms in the study. As a result of the study, it has been determined that the majority of the twenty-six idioms examined have been translated into Turkish by literal translation. Moreover, it has been detected that nine idioms have been translated into Turkish by free translation. It has been determined that some of these nine idioms are also seen in the texts of the period before and after the Quran translations.

Keywords:

Old Turkic, Quran Translations, Translation Texts, Idioms,

PDF

___

Abik, A. D. (2004). Nevayi’deki deyimlerin Farsça ile karşılaştırılması. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 13(1), 211-222.
Arat, R. R. (1999). Kutadgu Bilig I metin (4. bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Arat, R. R. (1998). Kutadgu Bilig II çeviri (4. bs.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig III indeks. İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
Argunşah, M. (2019a). İlk Kuran çevirilerinin dili hakkında bir karşılaştırma. Yeni Türkiye 105, İlk Dönem Türkçe İslamî Eserler Özel Sayısı-I, 386-398.
Argunşah, M. (2019b). Harezm Türkçesiyle yapılan Kur'an çevirisinin beş nüshası. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 8(2), 654-698.
Ayazlı, Ö. (2012). Altun Yaruk Sudur VI. kitap, karşılaştırmalı metin yayını. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Ata, A. (2004). Türkçe ilk Kur’an tercümesi (Rylands nüshası). Karahanlı Türkçesi (giriş-metin-notlar-dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu.
Çanga, M. (2016) Kur’an-ı Kerim lügati, ilavelerle Mu‘cemü’l Müfehres. İstanbul: Timaş Yayınları, 2016.
Çetin, E. (2020). Altun yaruk VII. kitap. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Dankoff, R. ve Kelly, J. (1985). Mahmūd el-Kāşgarī, compendium of the Turkic dialects (Dīwān Luγāt at-Turk) part III. Harvard: Sources of Oriental Languages and Literatures, Turkish Sources: 7.
Eckmann, J. (1976). Middle Turkic glosses of he Rylands interlinear Koran translation. Budapest: Akadémiai Kiado.
Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation, a functional approach to the lexicon, I-II. Wiesbaden: Otto Harrassowitz, 1991.
İnan, A. (1998a). Eski Türkçe Kuran tercümelerinin dili meselesi. Makaleler ve İncelemeler II. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 131-133.
İnan, A. (1998) Eski Türkçe Kuran tercümelerinin dili meselesi II. Makaleler ve İncelemeler II. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 134-136.
Kaçalin, M. S. (2019). Dîvânu Lugâti’t-Turk, Mahmûd el-Kâşgari. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
Karabacak, E. (1994). An Inter-Linear Translation Of The Qur’an Into Old Anatolian Turkish = Eski Anadolu Türkçesi Satır Arası Kur’an Tercümesi I-III. Harvard University The Department Of Near Eastern Languages and Civilizations.
Kök, A. (2004). Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kur’an tercümesi (TİEM 73 1v-235v/2) (giriş-inceleme-metin-dizin). Yayımlanmamış doktora tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Küçük, M. (2015). Eski Anadolu Türkçesi dönemine ait satır arası ilk Kur’an tercümesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Önler, Z. (1999). Kutadgu Bilig’de organ adlarıyla kurulan deyimler. 3. Uluslararası Türk Dil Kurultayı (1996) Bildirileri Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 841-869.
Öztürk, M. ve Örs, D. (2009). Burhan-ı Katı (Mütercim Asım Efendi). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Sağol, G. (1993). Old Turkish and Persian Inter-Linear Qur’an Translations II: An Inter-Linear Translations of the Qur’an into Khawarazm Turkish, Introduction, Text, Glossary and Facsimile I, (Part I: Introduction and Text, Part II: Glossary).
Sağol, G. (1995). Old Turkish and Persian Inter-Linear Qur’an Translations II: An Inter-Linear Translations of the Qur’an into Khawarazm Turkish, Introduction, Text, Glossary and Facsimile I, II (Part I: Introduction and Text, Part II: Glossary).
Steingass, Ph.D.F. (1963). A comperehensive Persian-English dictionary. London.
Şen, S. (2017). Eski Türkçenin deyim varlığı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Tekin, T. (2003). Türk dillerinde ön seste y- türemesi. Makaleler I. Ankara: Grafiker Yayınları, 308-326.
Togan, Z. V. (1960). Londra ve Tahran’daki İslamî yazmalardan bazılarına dair. İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi. C. III, 133-160.
Tokay, Y. (2019). Tanıklarıyla Harezm-Kıpçak Türkçesinde atasözleri ve deyimler. Ankara: Grafiker Yayınları.
Tüngüç, K. (2016). Karahanlı Türkçesindeki deyimler üzerine anlam bilimsel bir inceleme. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
Ünlü, S. (2004). Karahanlı Türkçesi satır-arası Kur’an tercümesi (TİEM 235v/3-450r/7) (giriş-metin-inceleme-analitik dizin). Yayımlanmamış doktora tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Ünlü, S. (2008). Kur’anda geçen bazı Arapça deyimler ve tabirlerin ilk Türkçe Kur’an tercümelerinden TİEM 73’teki Türkçe karşılıkları üzerine. Gazi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 109-153.
Ünlü, S. (2018). Karahanlı Türkçesi ilk Türkçe satır-altı transkribeli Kur'an tercümesi TİEM 73, Türkiye Türkçesi Kur'ân-ı Kerîm mealli karşılaştırmalı, transkribeli metin 1-4; Tıpkıbasım 5-6; Örnekli Kur'ân-ı Kerîm Açıklamalı Sözlük, 7-8. Konya: Selçuklu Belediyesi Yayınları.
Üşenmez, E. (2013). Türkçe ilk Kur'ân tercümelerinden Özbekistan nüshası satır arası Türkçe Farsça tercümeli (giriş-inceleme-metin-sözlük-ekler dizini-tıpkıbasım). İstanbul: Akademik Kitaplar.
Wilkens, J. (2010). Die drei Körper des Buddha (trikāya) das dritte Kapitel der uigurischen Fassung des Goldglanz-Sūtras (Altun Yaruk Sudur) eingeleitet, nach den Handschriften aus Berlin und St. Petersburg herausgegeben, übersetzt und kommentiert. Berliner Turfantexte: XXI, Turnhout (Belgien): Brepols.
Yüce, N. (1993). Ebū’l Kāsım Cārullāh Mahmūd bin ‘Omar bin Muḥammed bin Aḥmed ez-Zamaḫşarī el-Ḫvārizmī, Mukaddimetü’l-Edeb. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.