FİRDEVSÜ’L-İKBÂL’DE GEÇEN “ARAL, ATAV, TÖBEK/TÜBEK” SÖZCÜKLERİ ÜZERİNE

Hive Hanları tarihini anlatan Klasik dönem sonrası Çağatay Türkçesi ile yazılan Firdevsü’l-ikbâl’i yalnızca tarihî bir metin olarak görmemek gerekmektedir. Yazarı Şir Muhammed Mirab Mûnis (1778-1829); hanlık teşkilatı, Hive’de yaşayan halkların etnik yapısı, dilleri, kültürel değerleri, tarım ve ticareti, coğrafyası, önemli kişileri vs. hakkında da bilgiler vermektedir. Bu bakımdan eserde yazıldığı dönemin coğrafi bilgilerine de rastlanılmaktadır. Bu makalede Firdevsü’l-ikbâl’in 156b-336a varakları arasında “ada” anlamında geçen aral, atav, töbek/tübek sözcükleri ele alınmıştır. Çalışmada ele alınan sözcüklerin Firdevsü’l-ikbâl (156b-336a)’deki karşılıkları verilmiş, eserde kaç kez geçtiği (sıklığı) belirtilmiş, eserden tanık cümleler paylaşılmıştır. Bu çalışmada amaç, ele alınan sözcüklerin Klasik dönem sonrası Çağatay Türkçesi eserlerinden biri olan Firdevsü’l-ikbâl’de hangi bağlamda ve sıklıkta geçtiğinin ortaya konularak Çağatay Türkçesinin söz varlığı ile ilgili çalışmalara katkı sunmak; Mûnis’in Firdevsü’l-ikbâl’de Hive’nin coğrafyası ve iklimi hakkında verdiği bilgilere, Hive’deki coğrafi adlandırmalara dair yaptığı açıklamalara dikkat çekmektir.

ON THE WORDS “ARAL, ATAV, TÖBEK/TÜBEK” USED IN FIRDAWS AL-IQBAL

Firdaws al-Iqbâl, narrating the history of Khanate of Khiva in PostClassical Chagatai Turkish language, should not be considered only as a historical text. The author Shir Muhammad Mirab Mûnis (1778-1829) provides information about many other topics, such as organization of the Khanate, ethnicity of people in Khiva, their languages, their cultures, agriculture and commerce, geography of the Khanate, important persons of the time etc. In this respect, geographical data of the time is also available in the work. This study deals with the words aral, atav, töbek/tübek, which basically mean “island”, in 156b and 336a sheetes. The words which are dealt with in the study are presented with their counterparts in the abovementioned sheets in Firdaws al-Iqbal, and with their frequency of use in the sheets and some sentence samples are also demonstrated. The aim of this study is to contribute to the studies on vocabulary of Chagatai Turkish by revealing how often and in which contexts the words that are discussed in this study are used in Firdaws al-Iqbal, and also to highlight the information and explanations that the author Mûnis reports regarding the Khiva’s geography and climate and how they were termed in Khiva.

PDF

___

Ata, A. (1997). Kısasü’l-enbiyâ (giriş, metin, tıpkıbasım). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Atalay, B. (1970). Abuşka lügati veya Çağatay sözlüğü. Ankara: Ayyıldız Matbaası. (AL)
Bregel, Y. (1999). Shir Muhammad Mirab Mûnis and Muhammad Rıza Mirab Agahi Fırdaws Al-Iqbāl (history of Khorezm). Brill, Leiden-Boston-Köln.
Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü. İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları: 260.
Clauson, G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenthcentury Turkish. Oxford.
Clauson, S. G. (1960). Sanglax, a Persian guide to the Turkish language by Muhammed Mahdi Xan, facsimile text, with an ıntroduction an idices. London.
Courteille, P. D. (1870). Dictionnaire Turc-Oriental. Paris. (DTO)
Derleme sözlüğü I-XII (1963-1982). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (DS)
Doerfer, G. (1965). Türkische und Mongolische elemente im Neupersischen band II: Türkische elemente im Neupersischen (schluss) und register zur gesamtarbeit. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag Gmbh. (TMEN)
Eckmann, J. (1964). Çağatay edebiyatının son devri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten. 121-156.
Ege, F. (2011). Kazaklarda yer-su kültü. yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
Erbay, F. (2008). W. Radloff‟un Opıt Slovarya Tyurkskih Nareçiy adli eseri ve eserde geçen Çağatay Türkçesine ait kelimelerin incelenmesi. yayımlanmamış doktora tezi. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya. (OSTN)
Ercilasun, A. B. vd (2018). Kâşgarlı Mahmud-Dîvânu Lugâti’t-Türk giriş-metin-çeviri-notlar-dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (DLT)
Ercilasun, A. B. vd. (1991). Karşılaştırmalı Türk lehçeleri sözlüğü III. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Grönbech, K. (1992). Kuman lehçesi sözlüğü. Kemal Aytaç (Çev.). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Gulamov, Y. G. (1958). Hârezmiñ suğarılış tarihi. Taşkent.
Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü I-II. cilt. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Gündoğdu, A. (1995). Hive hanlığı tarihi (Yadigar Şibanileri devri: 1512-1740). yayımlanmamış doktora tezi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Gürışık Köksal, B. (2018). Sözcükler arasında kavramsal akış: tepe sözcüğü incelemesi. Turkish Studies. 13 (5), 603-616.
https://archive.org/details/asketchturkilan00shawgoog/page/n15 Erişim: 20 Eylül 2019.
https://sozluk.gov.tr/, 22/09/2018.
İnan, A. (1933). XIX’uncu asır Türkistan şair ve tarihçilerinden Şir Mehmet Mûnis 1778-1829. Azerbaycan Yurt Bilgisi. 2 (13), 17- 20.
Kaçalin, M. (2011). El-Luġātu’n-Nevā’iyye ve’l-İstişhādātu’lÇaġataᶜiyye (giriş-metin-dizinler-tıpkıbaskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (AL)
Kahya, H. (2010). Mûnis ve Âgehî Firdevsü’l-ikbâl (vr. 1b-156b) (giriş, inceleme, metin, dizin). yayımlanmamış doktora tezi. Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
Kaman, S. (2012). Firdevsü’l-ikbāl giriş-transkripsiyonlu metininceleme (156b-336a) - dizin. yayımlanmamış doktora tezi. Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
Karagözlü, S. (2018). İbnü Mühenna lugatı. İstanbul: Kesit Yayınları.
Lessing, F. D. (2003). Moğolca Türkçe sözlük. Günay Karaağaç (Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Munirov, K. (1960). Munis, Agehî ve Beyaniyning tarihî eserleri. Taşkent: ÖzSSR Fenler Akademiyası Neşriyatı.
Mûnis Harezmi ve Muhammed Rıza Âgehî. Firdevsü’l-ikbâl. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, Nu.: T 82.
Nişanyan, S. (2018). Nişanyan sözlük çağdaş Türkçenin etimolojisi. İstanbul: Liber Plus Yayınları.
Özbek tilining izahlı lugati (1981). Özbekistan SSR Fenler Akademiyası A. C.
Özeren, M. (2015). Kırgız Türkçesiyle Türkiye Türkçesi ağızlarındaki söz varlığı benzerliği üzerine bir değerlendirme. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi. 4 (1), 138-168.
Poppe, N. (1955). The Turkic loan wordsi middle Mongolian. CAJ. I, 36-42.
Poppe, N. (1983). Orta Moğolcadaki Türkçe kelimeler. Günay Karaağaç (Çev.). Türk Dünyası Araştırmaları. 27, 255-262.
Rahimi, Fa. (2016). Fethali Kaçar’ın Çağatay Türkçesi sözlüğü. yayımlanmış doktora tezi. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensitüsü, Ankara. (LE)
Räsänen, M. (1969). Versucheines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki.
Rybatzki, V. (2011). Classification of old (middle) Turkic (and Uighur) loanwords in (old and) middle Mongolic. Ötüken’den İstanbul’a Türkçenin 1290 Yılı (720-2010) From Ötüken to İstanbul, 1290 Years of Turkish Bildiriler / Papers içinde, 185- 202. M. ÖLMEZ (Ed.). İstanbul.
Schönig (2007), Some notes on modern Kipchak Turkic. Ural Altaische Jahrbücher, Neue Folge, 21, 170-202.
Suavi, A. (1977). Hive hanliği ve Türkistan’da Rus yayılması 1296/1878. M. Abdülhalik Çay (Haz.). İstanbul: Orkun Yayınevi.
Şen, M. (1993). Zahirüddin Muhammed Bâbur, Bâburname: giriş, metin (Kâbil ve Hindistan bölümleri) açıklamalı dizin. yayımlanmamış doktora tezi. Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
Şen, M. (2010). Su. Acta Turcica Çevrimiçi Tematik Türkoloji Dergisi. Kültür Tarihimizde Hamam. II (2), 41-71.
Şeyh Süleyman Efendi (1882). Lugat-ı Çağatay ve Türkî-i Osmânî. İstanbul: Mihran Matbaası. (LÇTO)
Şişman, R. Ş. (2012). Firdevsü’l-İkbâl: giriş, transkripsiyonlu metin (vr. 336a-523a). yayımlanmamış doktora tezi. Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
Tekin, F. (2008). 19. yüzyıl Harezm tarih yazıcılığı (Munis, Agehî, Beyanî). Gazi Akademik Bakış. 2 (3), 199-210.
Tietze, A. (2002). Tarihi ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugati 1. cilt, Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi.
Toparlı R. vd. (2007). Kıpçak Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Ünlü, S. (2012a). Karahanlı Türkçesi sözlüğü. Konya: Eğitim Kitabevi.
Ünlü, S. (2012b). Harezm Altınordu Türkçesi sözlüğü. Konya: Eğitim Kitabevi.
Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi sözlüğü. Konya: Eğitim Kitabevi. (ÇTS)
Üşenmez, E. (2006). Karahanlı Türkçesi Sözlüğü. yayımlanmış yüksek lisans tezi. Dumlupınar Üniversitesi, Kütahya.
Vámbéry, Á. (1867). Cagataische sprach studien. Leipzig: Philo Press. (CSS)
Vámbéry, Á. (1878). Etymologisches wörterbuch der TurkoTatarischen sprachen. Leipzig.
Yaman, E., Mahmud, N. (1998). Özbek Türkçesi - Türkiye Türkçesi ve Türkiye Türkçesi - Özbek Türkçesi karşiliklar kilavuzu. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Yıldırım, F. (2007). Kaşgar ve Yarkend ağzı sözlüğü. yayımlanmış yüksek lisans tezi. Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
Yusuf, B. (1993). Türkçe - Özbekçe ve Özbekçe - Türkçe sözlük. Taşkent: Özbekistan Yayınevi.