BİR OSMANLI AYDINI AHMET MİTHAT EFENDİ VE BAZI FELSEFİ GÖRÜŞLERİ

Tanzimatla birlikte pozitivist anlayışın bir yansıması olarak ortaya çıkan din ve felsefe arasındaki ayrışma bu iki olgunun farklı mecralarda tartışılmasını da beraberinde getirmiştir. Aydınların pozitif ve/veya dini ilimlerle ilgilendiği Osmanlı modernleşmesinde din-felsefe ilişkisi yaşanılan zamana göre farklı yönleriyle tartışılma imkânı bulmuştur. Bu kaotik dönemin düşünürleri yaşanan problemlere geleneksel veya modern anlamda bir çözüm arayışına girmişlerdir. Kimi yazarak, kimi Avrupa’ya gidip orada öğrendiklerini buraya nasıl getirebiliriz arayışı içerisinde, kimi ise geçmişi sorgulayıp mevcut kaotik durumdan çıkmanın arayışını göstermektedirler. Ahmet Mithat Efendi Osmanlı’nın siyasi, iktisadi, dini, ictimaî, ahlaki ve düşünsel alanda buhranların olduğu son döneminde yaşamıştır. Bu çalışmamızda literatürümüzde bir edebiyatçı olarak yer bulan ancak felsefe, tarih, iktisat, din, eğitim vs. alanlarında eserler bırakmış konformist ve pragmatist tutumuyla dikkat çeken, düşünce hayatında radikal değişimler yaşayan Ahmet Mithat Efendi’yi incelemeye çalışacağız. Uzmanlık alanı itibariyle edebiyatından bahsetmek bizim çalışma kapsamımıza girmese de bazı edebi eserlerinde din ve felsefeye dair görüşleri dikkat çekmektedir. Ahmet Mithat Efendi kimi Osmanlı aydınlarının iddia ettiği felsefenin dinsizliğe ve ateizme sebep olduğu anlayışını reddetmektedir. Bunu gerek dini referanslar ile gerekse geçmişten günümüze kadar yaşamış Müslüman filozofları örnek göstererek ispatlamaya çalışmıştır. Ahlak anlayışı dini referanslar ile birlikte geleneksel ve pragmatik bir özellik gösterir. Batı kaynaklı natüralizmin ve pozitivizm akımlarının insanın manevi yönünü inkâr ve ihmal etmesi dolayısıyla Türk aile yapısına ve ahlakına zarar verdiğini iddia eder. Batıda hızla yayılan intihar vakalarının ve yakın arkadaşı Beşir Fuad’ın intiharına bu gibi yıkıcı anlayışların sebep olduğunu iddia eder. Ahmet Mithat Efendi çalışmalarında batı medeniyeti ile İslam medeniyetini kıyaslayarak İslam medeniyetinin geçmişte insanlığa büyük katkılarının olduğunu söyler. Ancak yaşadığı çağda Müslümanların geri kalmasının üzüntüsünü yaşarken bu zor durumdan kurtulmanın yolunun da Türk İslam kültürünü ve medeniyetini önyargısız bir şekilde yeniden canlandırmak olabileceğini iddia eder. Geçmişte İslam medeniyetinde birçok mucit ve ilim adamı yaşadığını Müslümanların doğru bir İslam anlayışı ile bunu tekrar başarabileceklerini iddia eder. Ahmet Mithat Efendi’nin yaşadığı dönemde birçok fikri akım mevcut olup bunları ayrıntılı bir şekilde ele almayacağız. Düşünsel hayatında büyük değişim ve dönüşümler yaşayan mütefekkirimiz edebiyat, din, tarih, eğitim, felsefe gibi alanlarda yazmış olduğu birçok eserinde doğrudan veya dolaylı olarak din veya felsefeye dair görüşlerini işlemesi ile dikkat çekmektedir. Biz de bu çalışmamızda Ahmet Mithat Efendi’nin din, felsefe, ahlak, pozitivizm, materyalizm ve natüralizm ile ilgili düşüncelerini inceleyip felsefesinin amaç ve yöntemleri hakkında değerlendirme yapmaya çalışacağız.

Anahtar Kelimeler:

Materyalizm, Pozitivizm, Ahlak, Din, Felsefe

AN OTTOMAN HIGHBROW AHMET MITHAT EFENDI AND HIS SOME PHILOSOPHICAL VIEWS

With political reforms, the differentiation between the philosophy and the religion occurrina as a reflection of positivism led to the arguments of these two phenomenon in different courses. In Ottoman modernization hat the highbrows were interested in positive or religious disciplines, the relationship between religion and philosophy found a chance to be discussed with different aspects considering the period lived. The philosophers of chaotic period tried to find a solution to these problems in terms of both traditional and modern aspects. Some by writing, some by seeking to go to Europe to explore how they could transfer what they learned there, and others by questioning the past, reflect the pursuit of getting out of the current chaotic situation. Ahmet Mithat Efendi who is actually known as a man of letters in our literature lived in the last period of Ottoman Empire when political, economic, religious, internal, moral and intellectual crises were at their zenith. In this article, we are going to study Ahmet Mithat Efendi living radical changes in his world of thought, drawing attention with his conformist and pragmatist attitude, and leaving works in the philosophy, history, economic, religion, education etc. fields. Even though mentioning his literature because of his expertness field is not our study area, in some of his literary works, his views about religion and philosophy catch the attention. Ahmet Mithat Efendi refuses that philosophy leads to atheism and irreligiousness in contrast to some Ottoman hıghbrow. He tried to prove this by adducing some philosophers who lived in our civilization and some religious arguments. His moral understanding consists of not only religious but also traditional and pragmatic features. He claims that naturalism and positivism coming from the West damages structure of Turkish family and its moral because of the fact that positivism and naturalism they neglect spiritual side of human. In this opinion, even the reason why suicide spread in Europe and his friend Beşir Fuat committed suicide is such destructive movements like naturalism and positivism. Ahmet Mithat Efendi, in his studies, says by comparing Islamic and European civilization that İslamic civilization had contributed to the humanity in the past. However in his area, while he was sad due to backwardness of Muslims, he claimed that reviving of Turkish Islamic culture without prejudice was the way to get rid of the situation of Muslims. He also claimed that many inventors and scientists had lived in past of Islamic civilization and Muslims could achieve this again with a true Islamic understanding. We are not going to study Ahmet Mithat Efendi’s period elaborately in which most intellectual movements were available. The intellectual, who has undergone great changes and transformations in his intellectual life, takes our attention with his direct or indirect views on religion or philosophy in many of his works in fields such as literature, religion history, education and philosophy. In this study, we will examine Ahmet Mithat Efendi’s thoughts about religion, philosophy, morality, positivism, materialism, and naturalism and try to evaluate the aims and methods of philosophy.

Keywords:

Materialism, Positivism, Morality, Religion, Philosophy,

PDF

___

Adıvar, Adnan, Tarih Boyuca İlim ve Din, 2. Baskı, İstanbul: Remzi Kitabevi, 1969.Ahmet Mithat Efendi, Acayib-i Âlem, Haz. Nurullah Şenol, İstanbul: Bordo Siyah Yayınları, 2004.………., Ben Neyim? Hikmet-i Mâddiyyeye Müdâfa’a, Haz. Erdoğan Erbay-Ali Utku. Konya: Çizgi Kitabevi Yayınları, 2012.…….., Beşir Fuad, ;Haz: Fazıl Gökçek, İstanbul: Oğlak Yayınları, 1996.
……, Fazıl ve Feylesof Kızım Fatma Aliye’ye Mektuplar, Haz. F. Samime İnceoğlu-Zeynep Süslü Berktaş, İstanbul: Klasik Yayınları, 2002.…….., İki Hud’akar, Haz. Fazıl Gökçek-Sabahattin Çağın, İstanbul: Çağrı Yayınları, 2001.……., İstibşar, 1. Baskı, İstanbul:Tercüman-ı Hakikat Matbaası 1893.……., Jön Türk, Haz. Ali Sükrü Çoruk-M. Fatih Andı-Kazım Yetiş, Ankara: TDK Yayınevi, 1992 .……., Menfa, Haz. Handan İnci, İstanbul: Arma Yayınları, 2002.………, Müşahedat, Haz. Necmettin Turinay, İstanbul: MEB Yayınevi, 2003.………, Nîzâ-ı İlîm ü Din, 1. Baskı İstanbul: Tercüman-ı Hakikat Matbaası, 1896.……., Paris’te Bir Türk, Haz., Erol Ülgen, Ankara: TDK Yayınevi, 2000.……., Tarih-i Edyan, İstanbul: Hürriyet Matbaası, 1913.Akgün, Mehmet, Materyalizmin Türkiye’ye Girişi ve İlk Etkileri, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1988.Aydın, Mehmet, Din Felsefesi, İzmir: Selçuk Yayınları, 1987.Bayrakdar, Mehmet, Din Felsefesine Giriş, Ankara: Fecr Yayınları, 1997.Coşkun, Kemal, Ahmet Mithat'ın Eserlerinde Dini ve Toplumsal Temalar, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi SBE, 2006.Çubukçu, İbrahim Agâh, Türk Düşünce Tarihinde Felsefe Hareketleri, Ankara: TTK Yayınevi, 1991.Dalkılıç, Bayram, Türkiye’de Din Felsefesine Doğru, Konya: Kendözü Yayınları, 2000.Demir, Ahmet İshak, Cıımhuriyet Dönemi Aydınlarının İslam’a Bakışı, İstanbul: Ensar Neşriyat, 2004.Doğan, Mehmet, Büyük Türkçe Sözlük, İstanbul: Gerçek Hayat Yayınları, 2001.Erbay, Erdoğan, Utku Ali, Ahmet Mithat Efendi, Felsefe Metinleri, İstanbul: Babil Yayınları, 2002.Evans, C. Stephan, Manıs, Zachary, Din Felsefesi, Çev. Ferhat Akdemir, Ankara: Elis Yayınları, 2010.Hanioğlu, Bir Siyasal Düşünür Olarak Dr. Abdullah Cevdet ve Dönemi, İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1981.Korlaelçi, Murtaza, Pozitivizmin Türkiye’ye Girişi, İstanbul: Hece Yayınları, 1986.Kudret, Cevdet, Ahmet Mithat, Ankara: TDK Yayınevi, 1967.Okay, M. Orhan, Batı Medeniyeti Karşısında Ahmet Mithat Efendi, Ankara: MEB Yayınevi, 1975.……, “Edebiyat Teorisi, Tenkit ve Ahmet Mithat Efendi”, İstanbul: Dergâh Dergisi, Ocak 2006.……., İlk Türk Pozitivist ve Natüralisti Beşir Fuad, İstanbul: Dergâh Yayınları, 2008. ……., “Ahmet Mithat Efendi”, İstanbul TDV İslam Ansiklopedisi, s.100-103, c: II, 1989. …….,“Batılılaşma Devri Fikir Hayatı Üzerine Bir Deneme”, Osmanlı Medeniyeti Tarihi, Ed. Ekmeleddin İhsanoğlu, İstanbul: Ircıca Yayınları, 1999.Tanıllı Server, Voltaire ve Aydınlanma, İstanbul: Adam Yayınları: 1994.Tunaya T. Zafer, Türkiye’nin Siyasi Hayatında Batılılaşma Hareketleri, İstanbul: İstanbul Bilgi Ünv. Yayınları. 2004.Us, Hakkı Tarık, Ahmet Mithat’ı Anıyoruz, İstanbul, Vakit Matbaası, 1955.Ülken, H. Ziya, “Türkiye’nin Modernleşmesi ve Bu Hareketin Öncüleri Olan Türk Düşünürleri”, Ankara: AÜİFD, s. 27-30, c: XI, 1963.……, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, Konya: Selçuk Yayınları, C: II, 1992. …….., Tarihi Maddeciliğe Reddiye, İstanbul: Kitabevi Yayınları, 1976.
…….., Uyanış Devirlerinde Tercümenin Rolü, İstanbul: Vakit Matbaası, 1935.Yazgıç, Kamil, Ahmed Midhat Efendi Hayatı ve Hatıraları, İstanbul: Tan Matbaası, 1940. Zekâ Semih. Letaif-İ Rivayat’ta Felsefî Düşünceler, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C: IX Sayı: 43 Nisan 2016 ss. 545-555