Tire Dokuma Endüstrisi ve Damga Mukataası (18. Yüzyıl)

Batı Anadolu bölgesinin tekstil endüstrisine de yön veren zirai verimliliği ve ticari canlılığı, sadece şehir merkezlerini değil kırsal merkezleri ve kasabaları da dokumacılık alanına çekmiştir. Bu sebepten ötürü çok erken tarihlerden itibaren bölgenin dokuma ve üretim sanayii ile ön plana çıkan birkaç yerleşim biriminden biri de Tire olmuştur. Ağırlıklı olarak pamuk ve pamuklu dokuma türünden bir üretim endüstrisine sahip olan kentteki dokumacı taifesi, başlıca beyaz ve elvan bogasi, Çine tülbendi, astar, kirpas-ı penbe, alaca, kuşak ve peştamal gibi ürünlerde uzmanlaşmıştı. Dokumanın yanı sıra boyama işlemleri de aynı merkezdeki boyahanede gerçekleştirilmekteydi. Arşiv belgeleri, Tire’nin sadece bir dokuma ve boyama merkezi değil aynı zamanda civarda üretilen tekstil ürünlerinin ticareti için de canlı bir iç pazar olduğunu göstermektedir. 18. yüzyıla gelindiğinde Tire’de üretilen kumaşlardan tahsil edilen damga resmi, Tire ve tevâbi’i bogasi damgası mukataası adı altında malikâne olarak işletilmeye başlanmıştır. Bu makalede, mukataa kayıtlarını da içeren Osmanlı arşiv belgelerinden hareketle, Tire dokuma ve boyama sanayiinin gelişimine ilişkin yeni bilgilerin yanı sıra 18. yüzyılda malikâne usulüne göre iltizama verilen Tire bogasi damgasının işleyişinin ortaya konması amaçlanmaktadır.

Weaving Industry and Stamp Tax Farm in Tire (18th Century)

The agricultural productivity and commercial vitality of Western Anatolia, directly affecting the patterns of textile industry, integrated not only the city centers but also townlets in the countryside to the weaving sector. Tire became one of the few settlements of the region that emerged as a weaving and production center from very early dates. The weavers in the city, engaged in cotton processing, specialized in products such as white cotton cloth, Çine tülbendi, lining, kirpas-ı penbe, alaca, kuşak and waistcloth. In addition to the weaving sector, dyeing process was carried out in the Tire dye-house. Archival documents suggest that Tire became not only a weaving and dyeing center but also a vivid domestic trade market for textile fabrics produced in its vicinity. In the 18th century, the stamp tax, collected from the fabrics produced in Tire, started to be collected as a part of the malikane (life time tax farming) under the name of “Tire ve tevâbi’i bogasi damgası mukataası”. By utilizing Ottoman archival documents, this study shows the development of weaving and dyeing industry in Tire and the process through which the Tire bogasi stamp was farmed out within the malikane system in the 18th century.

Keywords:

Cotton, Cotton cloth, Weaving industry, Mukataa, Malikane Stamp tax,

PDF

___

Arşiv Kaynakları T.C. Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) Ali Emiri Tasnifi (AE): SABH.I: 350/24525; SAMD.III: 15/1385 Cevdet Maliye (C.ML): 209/8636; 703/28723 Hatt-ı Hümâyûn (HAT): 182/8334 Maliyeden Müdevver Defterler (MAD): 203 Mühimme Defterleri (MD): 39, 47, 96 Şurâ-yı Devlet (ŞD): 1380/23 Şer‘iyye Sicilleri (BOA) Manisa Şer‘iyye Sicilleri: 119, 125, 139, 213. İstanbul Şer‘iyye Sicilleri: İstanbul Kadı Sicilleri: İstanbul Mahkemesi 24 Numaralı Sicil (H. 1138-1151/M.1726-1738), (Haz. Fuat Recep vd.), İstanbul 2010. Kaynak Eserler Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, Haz. Yücel Dağlı-S. Ali Kahraman-Robert Dankoff, I. Kitap, İstanbul 2005. Telif Eserler Acıpınar, Mikail - Çanlı, İrem, “Osmanlı Dönemi Batı Anadolu Boyahaneleri: İzmir Örneği”, II. Uluslararası Akdeniz Sanat Sempozyumu, Sempozyum Bildirileri, (ed. Menekşe Suzan Teker), Antalya 2017, s. 152-162. Acıpınar, Mikail - Küpeli, Özer, “Osmanlı Dönemi Manisa Boyacı Esnafı”, Geçmişten Günümüze Manisa: Şehzade II. Mehmed ve Manisa Tarihi-Kültürü-Ekonomisi, (ed. Muzaffer Tepekaya-Zafer Atar), C. I, Manisa 2018, s. 539-556. Artan, Gündüz, “Tire’de Dokumacılık ve Nalıncılık”, Türk Folklor Araştırmaları, C. 8, Sayı 177 (Nisan 1964), s. 3367. Belen, Gülay, XV. ve XVI. Yüzyıllarda Tire Kazası’nın Sosyal ve Ekonomik Yapısı, (Yüksek Lisans Tezi), Ordu 2015. Emecen, Feridun M., XVI. Asırda Manisa Kazâsı, Ankara 1989. , “Cullâh”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 8, İstanbul 1993, s. 83-84. Ergenç, Özer, Şehir, Toplum, Devlet: Osmanlı Tarihi Yazıları, İstanbul 2013. İnalcık, Halil, Osmanlı İmparatorluğu: Toplum ve Ekonomi, İstanbul 1996. Mete, Zekai, “Tire”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 41, İstanbul 2012, s. 195-197. Pamuk, Şevket, “Kuruş”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 26, İstanbul 2002, s. 458-459. Sahillioğlu, Halil, “1763’de İzmir Limanı İhracat Gümrüğü ve Tarifesi”, Belgelerle Türk Tarih Dergisi, Sayı 8 (1968), s. 53-57. Telci, Cahit, “Mali Bir Ünite Olarak Aydın Muhassıllığı”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. XXI/1 (2006), s. 135-156. , “Muhassılın Serveti: Aydın Muhassılı Abdülbaki Paşa’nın 25 Temmuz 1697 (6 Muharrem 1109) Tarihli Muhallefatı”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. XXVI/2 (2011), s. 551-576. Yılmaz, Serap, “Osmanlı Devrinde Batı Anadolu’da Tekstil Endüstrisinin Gelişimi”, Uluslararası Osmanlı Tarihi Sempozyumu Bildirileri (İzmir 8-10 Nisan 1999), Haz. Turan Gökçe, İzmir 2000, s. 257-193.