Aşkın KOYUNCU

337

OSMANLI DÖNEMİ’NDE SARAYBOSNA YANGINLARI (1697-1878)

Bu makalede Osmanlı kaynakları ışığında 1697-1878 yılları arasında Saraybosna’da yaşanan yangınlar incelenmiştir. Bu bağlamda yangınların sebepleri, ekonomik ve sosyal sonuçları, zararlarının giderilmesinde vakıfların rolü ve 1848 Ebniye Nizamnamesi kapsamında Saraybosna’da 1852 yılından sonra yapılan düzenlemeler ele alınmıştır. Makalede Tanzimat Dönemi’ne kadar Saraybosna’da yangınlara karşı kapsamlı tedbirler alınmadığı savunulmaktadır.Osmanlı Dönemi’nde kurulan Saraybosna, bir Osmanlı kentinin bütün özelliklerine sahipti. Yangınlar, Osmanlı şehirlerinin başlarına gelebilecek en büyük felaketlerden biriydi. Binaların çoğunlukla ahşap malzemeden ve bitişik nizamda inşa edilmesi, sokakların darlığı, yangın söndürme teşkilatının olmayışı gibi etkenler yangınların yayılmasını kolaylaştırıyordu. Saraybosna’da 1697-1878 yılları arasında en az 15 büyük yangın yaşanmıştır. 1697, 1724, 1756, 1766, 1788, 1803, 1831, 1842, 1848 ve 1852’de meydana gelen yangınlar diğerlerine nispetle şehirde daha büyük tahribata yol açmıştır. Bilhassa 1697’de Avusturya istilası esnasında şehrin yakılması, Saraybosna’nın sosyal, ekonomik, kültürel ve demografik gelişimine büyük darbe vurmuştur. Yangında şehirdeki 104 camiden 92’si yanmıştır. Saraybosna’da yangınlardan en çok Başçarşı ve civarı etkilenmiştir. 1852’deki yangından sonra Ebniye Nizamnamesi uygulamaya konularak Başçarşı ve çevresi yeniden düzenlenmiştir. Ayrıca, sokakların genişletilmesine çalışılmış, yangınlara karşı Viyana’dan tulumbalar getirilmiş ve ahşap yerine kâgir yapılar inşası teşvik edilmiştir. Sebil’in bulunduğu Pazar Meydanı da 1866 yangınından sonra düzenlenmiştir. Saraybosna, Tanzimat Dönemi’nde kentsel reformlar tam olarak hayata geçirilemeden Avusturya-Macaristan hâkimiyetine girmiştir.

Fire Disasters in Sarajevo during the Ottoman Period (1697-1878)

In this article, based on the Ottoman sources, we examined the fires occurred in Sarajevo between 1697-1878. In this context, we investigated the reasons of frequent fires, their economic and social consequences, the role of foundations in compensating the damages of the fires and the regulations made in Sarajevo after 1852 within the scope of the 1848 Ebniye (Building) Regulation. The article argues that comprehensive measures were not taken against fires in Sarajevo until the Tanzimat Period. Sarajevo, a city established during the Ottoman Era, had all the features of Ottoman cities. Fires were one of the biggest disasters that could have happened in Ottoman cities. The main factors that facilitated the spread of fires were that the buildings were mostly made of wooden material in an adjacent order, as well as the narrow streets and the absence of an organization to fight fires. There were at least 15 major fires in Sarajevo between the years of 1697 and 1878. In particular, the 1697, 1724, 1756, 1766, 1788, 1803, 1831, 1842, 1848 and 1852 fires caused greater destruction in the city relative to others. Especially the deliberate burning of the city during the Austrian invasion in 1697 inflicted a great blow to the social, economic, cultural and demographic development of Sarajevo, leading to the burning or destruction of 92 out of 104 mosques in the city. Basčaršija and its surroundings also suffered the greatest damage from fires in the city. After the 1852 fire, the Ebniye Regulation was put into effect in Sarajevo, leading to the reorganization of the Basčaršija district. In addition, efforts were made to enlarge the streets, fire pumps were brought from Vienna, and the construction of masonry building instead of wooden ones was encouraged. The Market Square, where the Sebilj is located, was reorganized after the fire of 1866. However, Sarajevo fell under the rule of Austria-Hungary before the reforms initiated in the field of urban planning during the Tanzimat Period could totally be implemented.
PDF

___

  • Arşiv Belgeleri
  • Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
  • Cevdet-Adliye (C.ADL), No. 49/2972, 87/5203.
  • Cevdet-Askerî (C.AS), No. 391/16145.
  • Cevdet-Dahiliye (C.DH), No. 238/11887.
  • Cevdet-Evkaf (C.EV), No. 606/30594.
  • Dahiliye-Mektubî Kalemi (DH.MKT), No. 1318/69.
  • Hatt-ı Hümâyûn (HAT), No. 99/3938-B, 287/17234, 424/21808-A, 424/21808-D, 425/21812-C, 425/21827, 586/28828-J, 586/28828-K, 779/36514, 1309/51016, 1310/51035, 1345/52565, 1494/99.
  • İbnülemin-Evkaf (İE.EV), No. 32/3679.
  • İrade-Dahiliye (İ.DH), No. 254/15658, 257/15863, 288/18137, 288/18146, 424/28063, 439/29008.
  • İrade-Meclis-i Vâlâ (İ.MVL), No. 241/8697, 572/25705.
  • Meclis-i Vâlâ (MVL), No. 63/37, 334/66, 993/72, 1014/46, 1035/33, 1065/118, 1066/9, 1066/15, 1066/18.
  • Mühimme Defterleri (A.DVNS.MHM.d.), No. 111, Hüküm 746.
  • Sadâret Mektubî Kalemi, Mühimme Kalemi Evrakı (A.MKT.MHM), No. 163/46, 301/37, 374/11, 382/1, 755/91, 760/115.
  • Sadâret Mektubî Kalemi, Nezâret ve Devâir Evrakı (A.MKT.NZD), No. 110/83.
  • Sadâret-Müteferrik Evrakı (A.M.), 5/60.
  • Topkapı Sarayı Arşivi Müzesi Evrakı (TS.MA.e), No. 709/71.
  • Ana Kaynaklar
  • Bosna-Hersek Vakfiyeleri, C. 2, (Ed. Mevlüt Çam-Rahman Ademi), Vakıflar Genel Müdürlüğü, Ankara, 2016.
  • Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, V. Kitap, (Haz. Yücel Dağlı, Seyit Ali Kahraman, İbrahim Sezgin), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2001.
  • Hadžihusejinovıć, Salih Efendi Muvekkit, Povijest Bosne, Kn. I-II, (prevodioci Lamija Hadžiosmanović, Fehim Nametak, Salih Trako), El-Kalem, Sarajevo, 1999.
  • Osmanlı Belgelerinde Bosna Hersek, (Yay. Haz. Yıldırım Ağanoğlu, Sebahattin Bayram, Mümin Yıldıztaş), TC. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, İstanbul, 2009.
  • Saraybosna Şeriye Sicilleri, Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi/İSAM Kütüphanesi, No. 4, 8, 30, 34, 35, 36.
  • XVIII. Yüzyıl Günlük Hayatına Dair Saraybosnalı Molla Mustafa’nın Mecmuası, (Haz. Kerima Filan), Connectum, Saraybosna, 2011.
  • Araştırma Eserler
  • Arslanboğa, Kadir, “Bosna’da Gazi Hüsrev Bey Vakfı’nın H. 1165-1170 / M. 1751-1757 Tarihleri Arasındaki Muhasebe Bilançolarının İncelenmesi”, Uluslararası Balkan Tarihi ve Kültürü Sempozyumu 6-8 Ekim 2016, Çanakkale, Bildiriler, Cilt I, (Ed. Aşkın Koyuncu), Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Çanakkale, 2017, s. 303-318.
  • Aruçi, Muhammed, “Saraybosna”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 36, TDV Yayınları, İstanbul, 2009, s. 128-132.
  • Berbassa, Esther- Aron Rodrigue, Türkiye ve Balkan Yahudileri (14-20. Yüzyıllar), (Çev. Ayşe Atasoy), 4. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul, 2014.
  • Çelik, Zeynep, Değişen İstanbul: 19. Yüzyılda Osmanlı Başkenti, 2. Baskı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2016.
  • Donia, Robert J., Sarajevo: A Biography, Hurst & Company, London, 2006.
  • Eyice, Semavi, “Hünkâr Camii”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 18, TDV Yayınları, İstanbul, 1998, ss. 486-487.
  • Gedikli, Fethi, “Yeni Bulunmuş Bir Bosna Mahkeme Defteri: Hicri 1203-1288 (1788-1871) Tarihleri Arasında Bosna’da Toplumsal Hayat”, XIV. Türk Tarih Kongresi, 09-13 Eylül 2002, Ankara (II. Cilt-I. Kısım), Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2005, ss. 569-600.
  • Gölen, Zafer, “Tanzimat Dönemi Saraybosna’sında İmar Faaliyetlerinden Örnekler”, Osmanlı Dönemi Balkan Şehirleri, 2. Cilt, (Ed. Zafer Gölen- Abidin Temizer), Gece Kitaplığı, Ankara, 2017, ss. 863-885.
  • Gölen, Zafer, “Bosna Valisi Mehmed Vecihi Paşa’nın Muhakemesi”, Belleten, C. LXXVI, S. 277, (Aralık 2012), ss. 849-877.
  • Gölen, Zafer, “Tanzimât Döneminde Bosna Hersek’te Kilise İnşa ve Onarım Faaliyetleri”, Belleten, C. LXV, S. 242, (Nisan 2001), ss. 215-242.
  • Hajdarević, Rašid, “Prihodi i rashodi Gazi Husrev-begova vakufa u Sarajevu za period 1248-1251. (1832.-1835.)”, Anali Gazi Husrev-Begove Biblioteke, Kn. V-VI, (1978), str. 23-43.
  • Handžić, Adem, “Bosna’da XVI. Yüzyılda Kasabaların Gelişmesinin Bazı Özellikleri”, IX. Türk Tarih Kongresi: Ankara 21-25 Eylül 1981 Kongreye Sunulan Bildiriler, II. Cilt, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1988, ss. 895-900.
  • Handžić, Adem, “XVI. Yüzyılda Bosna’da Osmanlı Şehirlerinin Oluşumuna Bir Bakış”, Bosna-Hersek, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul, 1992, ss. 15-20.
  • Imamović, Mustafa, “Urban Development of Sarajevo during the Ottoman Rule”, X. Türk Tarih Kongresi, 22-26 Eylül 1986, Ankara, IV. Cilt, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1993, ss. 1743-1749.
  • Imamović, Mustafa, Boşnakların Tarihi, (Çev. Hüseyin Gül-Cenita Özgüner), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2018.
  • İzeti, Metin, Balkanlar’da Tasavvuf, 2. Baskı, İnsan Yayınları, İstanbul, 2014. Kemurazâde Seyfeddin Fehmi bin Ali, “Saraybosna’da Ebniye-i Hayriyenin Musavver Tarihi”, Tarih-i Osmânî Encümeni Mecmuası (TOEM), Sene II, Cüz 12, 1 Şubat 1327 (1912), ss. 774-776.
  • Koyuncu, Aşkın, “Bulgaristan’da Osmanlı Maddi Kültür Mirasının Tasfiyesi (1878-1908)”, OTAM (Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi), S. 20, (2006), ss. 197-243.
  • Koyuncu, Aşkın, “Osmanlı Devleti’nde Kilise ve Havra Politikasına Yeni Bir Bakış: Çanakkale Örneği”, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, Yıl 12, S. 16, (Bahar 2014), ss. 35-87.
  • Koyuncu, Aşkın, “Sofya’da Osmanlı Mimari Mirasının Tasfiyesi (1878-1908)”, XVI. Türk Tarih Kongresi, 20-24 Eylül 2010, Ankara, Kongreye Sunulan Bildiriler, 4. Cilt, 1. Kısım: Osmanlı Tarihi, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2015, ss. 113-144.
  • Köç, Ahmet, “Osmanlı Devleti’nde Devlet-Tekke İlişkisinin Önemli Bir Tanığı: Halveti Şeyhi Sofyalı Bâlî Efendi ve Vakıfları”, Belleten, LXXX/289, (Aralık 2016), s.797-821.
  • Köç, Ahmet, “Osmanlı Devleti’nde Hazine Gelirlerinden Vakıflara Yapılan Tahsisatlar”, Vakıflar Dergisi, S. 39, (2013), ss. 103-114.
  • Kreševljaković, Hamdija, “Požari, poplave i zarazne bolesti u Sarajevu (Od 1480. do 1878.)”, Kalendar Napredak, XVII, (1928), str. 148-151.
  • Kuzucu, Kemalettin, “Osmanlı Başkentinde Büyük Yangınlar ve Toplumsal Etkileri”, Osmanlı, C. V, (Ed. Güler Eren), Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 1999, ss. 687-699.
  • Kuzucu, Kemalettin, “İstanbul Konut Mimarisinin Şekillenmesinde Yangınların Rolü: Ahşaptan Kâgire”, İstanbul, S. 32, (2000), ss. 41-49.
  • Malcolm, Noel, Bosna, (Türkçesi: Aşkım Karadağlı), Om Yayınevi, İstanbul, 1999. Moreau, Miza, “The Evolution of an Urban Form: Six Centuries of an Ethnically Diverse Sarajevo”, The Ethnically Diverse City, (Ed. Frank Eckardt and John Eade), BWV, Berliner Wiss.-Verlag, Berlin, 2011, pp. 579-599.
  • Nagata, Yuzo- Maçiko Nagata, “Saraybosna Şeriyye Sicilleri Üzerinde Bir İnceleme”, XII. Türk Tarih Kongresi, 12-16 Eylül 1994, Ankara, Kongreye Sunulan Bildiriler, III. Cilt, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1999, ss. 691-724.
  • Nametak, Fehim, “Boşnak Mehmed Meylî ve Manzum Tarihleri”, Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, Cilt 5, No. 9, (2012), ss. 37-43.
  • Nametak, Fehim, “Muvakkit, Sâlih Sıdkı”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 31, TDV Yayınları, İstanbul, 2006, ss. 412-413.
  • Okiç, M. Tayyib, “Gazi Husrev Beğ ve Onun Saraybosna’daki Camiine Bir Minare Daha İlave Edilmesine Dair Bir Vesika”, Necati Lugal Armağanı, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1968, ss. 463-499.
  • Oruç, Hatice, “15.-16. Yüzyıllarda Saraybosna”, CIÉPO Osmanlı Öncesi ve Osmanlı Araştırmaları Uluslararası Komitesi XVII. Sempozyum Bildirileri, 18-23 Eylül 2006, Trabzon, Yay. Haz. Kenan İnan-Yücel Dursun, KATÜ Yayınları, Trabzon, 2011, ss. 391-409.
  • Oruç, Hatice, “Bosna Sancağında Şehirlerin Kuruluşunda Vakıfların Rolü: Yeni Bazar ve Saraybosna Örneği”, Vakıf Medeniyeti ve Şehir Sempozyumu, (Yay. Haz. Fahamettin Başar, Mehmet Kurtoğlu), Vakıflar Genel Müdürlüğü, Ankara, 2013, ss. 169-173.
  • Oruç, Hatice, “Gazi Hüsrev Bey’in Saraybosna’daki Vakıfları”, Belleten, C. LXXIII, S. 268, (Aralık 2009), ss. 645-670.
  • Oruç, Hatice, “Saraybosna Vakıfları (16. Yüzyıl Sonları- 19. Yüzyıl İlk Yarısı)”, Balkanlarda Osmanlı Vakıfları ve Eserleri Uluslararası Sempozyumu: İstanbul-Edirne 9-10-11 Mayıs 2012, (Ed. Mehmet Kurtoğlu), Vakıflar Genel Müdürlüğü, Ankara, 2012, s. 67-88.
  • Oruç, Hatice, “Tarih-i Bosna”, Tarih Araştırmaları Dergisi, S. 32, (2002), ss. 215-221.
  • Osman Nuri, Mecelle-i Umûr-ı Belediyye, C. I, Matbaa-i Osmâniye, İstanbul 1338.
  • Özcan, Abdülkadir, “Yeğen Mehmed Paşa”, TDV İslâm Ansiklopedisi, EK-2. Cilt, TDV Yayınları, Ankara, 2019, ss. 230-232.
  • Pelidiya, Enes, “Saraybosna’da XVIII. Yüzyılda Ekonomik Durum”, (Çev. Cemile Tekin), Türk-İslam Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi, S. 18, (2014), ss. 49-64.
  • Popovic, A., “Sarajevo”, The Encyclopaedia of Islam, New ed., Vol. IX, Brill, Leiden, 1997, pp. 28-34.
  • Riedlmayer, András, “Convivencia under Fire: Genocide and Book-burning in Bosnia”, ICSL- Godišnjak Međunarodnog Susreta Bibliotekara Slavista u Sarajevu, No. 1, (2005), pp. 28-53.
  • Sel Turhan, Fatma, “Molla Mustafa’nın İzinde 18. Yüzyılda Bosna’da Sosyal Hayat”, Avrasya Etüdleri, S. 48, (2015/2), ss. 65-99.
  • Skarić, Vladislav, Sarajevo i njegova okolina od najstarijih vremena do Austro-Ugarske okupacije, Izdanje Opštine Grada Sarajeva, Sarajevo, 1937.
  • Sparks, Mary, The Development of Austro-Hungarian Sarajevo, 1878–1918: An Urban History, Bloomsbury, London, 2014.
  • Şahin, İlhan, “Osmanlı Döneminde Sarayova (Saraybosna)’nın Kuruluşu ve Yükselişi (1455-1561)”, Bosna-Hersek, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul, 1992, ss. 21-29.
  • Şahin, İlhan, “Osmanlı Belgeleri Işığında Sarayova (Saraybosna)’nın Kuruluşu ile İlgili Yeni Tespitler”, Uluslararası Dünden Bugüne Bosna-Hersek ve Aliya İzzetbegoviç Sempozyum Bildirileri, (Ed. Zekeriya Kurşun vd.), FSMVÜ, Gaziosmanpaşa Belediyesi, İstanbul, [2019], s.45-51.
  • Ursinus, Michael, Sarajevo, an Ottoman City of Many Names and Disputed History, Max-Weber-Stiftung, Bonn, 2015.
  • Yediyıldız, Bahaeddin, XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2003.
  • Zlatar, Behija, “XV. ve XVI. Yüzyıl Saraybosna Vakıfları”, Balkanlarda Osmanlı Vakıfları ve Eserleri Uluslararası Sempozyumu: İstanbul-Edirne 9-10-11 Mayıs 2012, (Ed. Mehmet Kurtoğlu), Vakıflar Genel Müdürlüğü, Ankara, 2012, ss. 57-61.
  • Zlatar, Behija, “XVI. Yüzyılda Saraybosna”, Osmanlı, Cilt V, (Ed. Güler Eren), Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 1999, ss. 595-600.
Cihannüma: Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi-Cover
  • ISSN: 2149-0678
  • Yayın Aralığı: Yılda 2 Sayı
  • Yayıncı: İzmir Katip Çelebi Üniversitesi Sosyal ve Beşeri Bilimler Fakültesi
Arşiv
Sayıdaki Diğer Makaleler

OSMANLI DÖNEMİ’NDE SARAYBOSNA YANGINLARI (1697-1878)

Aşkın KOYUNCU

KIRIM TEREKE DEFTERLERİ ÜZERİNE MÜLAHAZALAR

Zübeyde GÜNEŞ YAĞCI

DÜŞMAN CASUSLARI, FAHİŞELER VE OSMANLI HAFİYELERİ ÜÇGENİNDE BEYOĞLU’NDA BİR ALMAN VE BİRAHANESİ (1916-1918)

Ahmet YÜKSEL