Kazak Türkçesinde {-BA,-mA} Yapım Eklerinin Semantik Tasnifi Üzerine*

ÖZ Türk dilleri yapı bakımından eklemeli dil ailesi grubu içerisinde yer alır. Türk dillerinde yeni bir kelime oluşturulurken yapım eklerine başvurulur. Yapım ekleri, ad soylu sözcükler ve fiiller arasında sürekli bir ilişki kurar. Kelimenin başına veya sonuna eklenen bu eklerin en önemli yanı, kökle bir ilişki kurarak kelimede anlam ve görev değişikliği ortaya çıkarmasıdır. Kelime yapımında kök ve ek uyumunun tutarlılığı kadar türetilmiş sözcüklerin semantik olarak tasnif edilmesi de büyük önem arz etmektedir. Bugüne kadar yapılmış semantik tasniflerde semantik nitelikler çok dağınık ve alışageldik şekilde (ör. somut-soyut, ad-sıfat) verilmiştir. Bu durum {-mA} fiilden isim yapım eki için de geçerlilik gösterir. Bu makalede Kazak Türkçesinde yer alan {-BA, -mA} yapım eki ile türetilmiş isimlerin yapı ve anlam özellikleri göz önünde tutularak gruplandırılması ve bu eklerin türetmede etkili oldukları anlam gruplarının saptanması amaçlanmaktadır. Semantik tasnifte yer alan tüm örnekler K. Koç, A. Bayniyazov ve V. Başkapan tarafından hazırlanan Türkiye Türkçesi-Kazak Türkçesi, Kazak Türkçesi-Türkiye Türkçesi Sözlüğü (2009)’nden taranarak derlenmiştir. Bu doğrultuda makale Kazak Türkçesindeki {-BA, -mA} ekiyle türetilen isimlerle sınırlı tutulmuş olup Kazak Türkçesinde {-BA, -mA} eki ile fiilden isim yapılmış sözcükler tarafımızca önerilen semantik tasnif ile gösterilecektir. Çalışmamızda elde edilen veriler istatistiksel yönden sonuç kısmında bahsedilecektir. Tespit edilen örnekler için tarihî veya çağdaş Türk dilleriyle bir mukayeseye gidilmeyecektir.

Anahtar Kelimeler:

-mA yapım eki, fiilden isim yapım eki, semantik tasnif, Kazak Türkçesi, anlam bilimi

On the Semantic Development of {-BA,-mA} Suffixes in Kazakh Turkish

ABSTRACT Turkic languages are in the agglutinative language family group in terms of structure. When creating a new word in Turkic languages, suffixes are used. Formation suffixes establish a continuous relationship between nouns and verbs. The most important aspect of these suffixes added to the beginning or the end of the word is that it establishes a relationship with the root and reveals a change in meaning and task in the word. The semantic classification of the derived words is as important as the consistency of root and affix harmony in word formation. In the semantic classifications made so far, semantic attributes have been given in a very scattered and conventional way (e.g. concrete-abstract, noun-adjective). This situation is also valid for the deverbal noun suffix from the verb {-mA}. In this article, it is aimed to group the nouns derived with the {-BA, -mA} suffix in Kazakh Turkic by considering their structure and meaning features and to determine the meaning groups in which these suffixes are effective in derivation. All the examples in the semantic classification were compiled from Türkiye Türkçesi-Kazak Türkçesi, Kazak Türkçesi-Türkiye Türkçesi Sözlüğü, prepared by K. Koç, A. Bayniyazov, V. Başkapan (2009). In this direction, the article is limited to the deverbal nouns derived with the suffix {-BA, -mA} in Kazakh Turkish, and the words made from verbs with the suffix {-BA, -mA} in Kazakh Turkish will be shown with the semantic classification suggested by us. The data obtained in our study will be mentioned in the conclusion part statistically. No comparison will be made with historical or contemporary Turkic languages for the examples identified.

Keywords:

-mA suffix, deverbal noun suffix, semantic classification, kazakh language, semantics,

PDF

___

Akar, Ali. Türk Dili Tarihi- Dönem-Eser-Bibliyografya. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2012.
Arat, Reşit Rahmeti. Makaleler (Cilt I). haz. Osman Fikri Sertkaya. Ankara: Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü, 1987.
Argunşah, Mustafa. Çağatay Türkçesi. İstanbul: Kesit Yayınları, 2014.
Arslan, Hülya. Tarihî Gelişimiyle Kazak Türkçesinde Yapı ve Görev Bakımından İsimler. Çanakkale: Onsekiz Mart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1997.
Avcu, Seyit Ali - Zholdasbekova, Akbota. “Kazakistan” Bağımsızlıklarının Yirmi Yedinci Yılında Türk Cumhuriyetleri. 119-197. Ankara: Basım Yayıncılık, 2018.
Baimukhambetova, Elmira. Kazakçanın Tarihî-Karşılaştırmalı Dil Bilgisi. İzmir: Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
Balakayev, Mevlen vd. Sovremennıy Kazahskiy Yazık (Fonetika i Morfologiya). Alma-Ata: Akademii Nauk KazSSR, 1962.
Banguoğlu, Tahsin. Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2015.
Boz, Erdoğan - Gülsevin, Gürer. Eski Anadolu Türkçesi. Ankara: Gazi Kitabevi, 2013.
Bozkurt, Fuat. Türklerin Dili. Konya: Eğitim Yayınevi, 2012.
Buran, Ahmet - Alkaya, Ercan. Çağdaş Türk Yazı Dilleri-III- Kuzeybatı/Kıpçak Grubu. Ankara: Akçağ Yayınları, 2017.
Ercilasun, Ahmet Bican. Türk Dünyası Üzerine İncelemeler. Ankara: Akçağ Yayınları, 1992.
Ergin, Muharrem. Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları, 2013.
Erişik, Mert. Dükenbay Dosjan’ın Hikâyeleri Üzerine Kazak Türkçesi Dil İncelemesi.
Çanakkale: Onsekiz Mart Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
Gabain, Annemarie Von. Eski Türkçenin Grameri. çev. Mehmet Akalın. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007.
Hacıeminoğlu, Necmettin. Karahanlı Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2013.
Karaca, Oktay Selim. Kazak Türkçesinde Fiil İstemleri. İstanbul: Kesit Yayınları, 2011.
Karamanlıoğlu, Ali Fehmi. Kıpçak Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1994.
Koç, Kenan vd. Kazak Türkçesi- Türkiye Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2019.
Koç, Kenan - Doğan, Oğuz. Kazak Türkçesi Grameri. İstanbul: Kesit Sanat Yayıncılık, 2022.
Korkmaz, Zeynep. Türkiye Türkçesi Grameri- Şekil Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2017.
Mungan, Güler. Türkçede Fiillerden Türetilmiş İsimlerin Morfolojik ve Semantik Yönden İncelenmesi. İstanbul: Simurg Yayınları, 2002.
Biray, Nergis. vd. Çağdaş Kazak Türkçesi-Ses-Şekil-Cümle Bilgisi-Metinler. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayın, 2018.
Öner, Mustafa. Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1998.
Özdemir, Cemal. “Kazak Türkleri'nin ve Kazak Dilinin Tarihi Gelişimi”. Atlas International Refereed Journal On Social Sciences 13/4 (2018), 1124-1138.
Salan, Musa. “Tarihî Türk Yazı Dillerinde -mA Yapım Ekinin Semantik Gelişimi Üzerine”, 9. Milletlerarası Türkoloji Kongresi Bildiriler Kitabı. ed. Feryal Korkmaz. 933-952. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 2021.
Schönig, Claus. “Modern Türk Dillerinin Eş Zamanlı Tanifi ve Tarihsel Yönleri”. çev. İsa Sarı. Dil Araştırmaları 12/12 (2013), 221-257.
Şimşek, Pınar. “Ana Dili Kazak Türkçesi Olan Öğrencilerin Türkçe Öğrenim Sürecinde Yazma Becerileri Sorunları”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi 12/1 (2023), 239-252.
Tamir, Ferhat. “Kazak Türkçesi”. ed. Ahmet Bican Ercilasun. Türk Lehçeleri Grameri. 429- 480. Ankara: Akçağ Yayınları, 2012.
Tekin, Talat. “Türk Dil Ve Diyalektlerinin Yeni Bir Tasnifi”. Erdem 5/13 (1990), 129-140.
Tekin, Talat. Orhon Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2016.
Yılmaz, Mehmet. Çağdaş Türk Dünyası Tarihi -Ders Notları-. Konya: Palet Yayınları, 2019.