Osmanlı Vilayeti Portresi: 19. Yüzyılın Sonlarına Doğru Diyarbakır Vilayetinde Nüfus (Nüfusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri)

Askere alınacak erkeklerin sayısını belirlemek, yol yapımı ve benzeri işlerde çalıştırmak, vergi toplamak gibi nedenlerle insanları, haneleri saymak ve ülke nüfusu hakkında bilgiler derlemek eski zamanlardan beri süregelen bir olgudur. Diyarbakır Vilayeti, idarî, askerî ve kültürel bir merkez olmanın yanı sıra, ticarî ve ekonomik açıdan da Osmanlı’nın en önemli şehirlerinden biri olma özelliğini daima korumuştur. Diyarbakır, etnik, dini ve mezhep farklılıkları açısından da kayda değer özelliklere sahip bir merkezdir. Sünniler, Aleviler, Ermeniler, Şemsiler, Süryaniler, Keldaniler, Yezidiler vs. Diyarbakır’da birlikte yaşamışlardır. Bu çalışmada, Diyarbakır Salnameleri ve Londra’daki Ulusal Arşiv’de bulunan İngiliz Konsolosluk raporları taranarak elde edilen bilgiler başta olmak üzere, konuyla ilgili yerli ve yabancı kaynaklar araştırılmış, veriler karşılaştırılarak analizleri yapılmıştır. Müslüman ve Müslüman olmayan nüfus detaylı şekilde ortaya çıkarılmış, nüfusun sosyal ve ekonomik nitelikleri değerlendirilmiştir. Değerlendirmelerin sağlıklı yapılabilmesi için, önce Diyarbakır Vilayetinin de bünyesinde olduğu Osmanlı Devleti’nin, çalışmaya konu olan dönemdeki nüfusu ile nüfusun sosyal ve ekonomik nitelikleri üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler:

Diyarbakır Vilayeti, Nüfus, Eğitim, Sosyal, Ekonomik

Portrait of an Ottoman Province: Social and Economic Characteristics of the Population in Diyarbakir Province towards the End of the 19th Century

It has been an on-going fact since ancient times to conduct a census, count households and to collect data about the population of the country due to reasons such as imposing taxes, determining the number of men to be recruited for the army and working on road construction. The province of Diyarbakir always maintained its position as one of the most important cities of the Ottoman Empire in terms of commercial and economic aspects as well as being an administrative, military and cultural centre. Diyarbakir is a centre with significant characteristics in terms of ethnic, religious and sectarian diversity. Sunnis, Alevis, Armenians, Şemsiler (Sun Worshippers), Assyrians, Chaldeans, Yazidis, etc. have lived together in Diyarbakir. In this study, primarily the information obtained by scanning British Consulate reports in the National Archives in London, Diyarbakir Annuals, and local and foreign sources related to the subject have been searched and the data have been analysed comparatively. The Muslim and non-Muslim population has been revealed in detail and the social and economic characteristics of the population have been evaluated. Initially, the population of the Ottoman Empire including Diyarbakir, which is the subject of the study and the social and economic characteristics of the population, have been discussed in order to make the assessments accurately.

Keywords:

Diyarbakir Province, Population, Education, Social and Economic,

PDF

___

Barkan, Ö. L. (1951). Tarihi Demografi Araştırmaları ve Osmanlı Tarihi, Türkiyat Mecmuası, Sayı 10 (1951-53), p. 9.
Behar, C. (2011). Osmanlı İmparatorluğu’nun ve Türkiye’nin Nüfusu 1500-1927, 2nd Ed., Tarihi İstatistikler Dizisi, Cilt 2, Ankara, TÜİK (DİE) Matbaası, pp. 23 – 24.
Beysanoğlu, Ş. (1987). Anıtlar ve Kitâbeleri ile Diyarbakir Tarihi, Vol. I, Ankara, Neyir Matbaası, p. 63.
Bogue, D. J. (1969), Principles of Demography. New York, John Wiley & Sons Inc, p. 17.
British Consulate Report. (1877). Blue Books Turkey No. 16-13/1, (1869), Public Record Office, 1877, London, p. 16-36.
Cuinet, V. (1891). La Turquie d’Asie, Geographie Administrative Statistique Descriptive et Raisonnee de Chaque Province De L'Asie Mineure, Ed. Ernest Leroux, Tome II, Paris, 1891, p.407, p. 408, p. 412, p. 142, pp. 414-415.
Diyarbakir Yearbooks (Diyarbakir Salnameleri). (1999). Vol. I (1869-1874), Vol. 2 (1874-1876), Vol. 3 (1877-1885), Vol. 4 (1890-1900), Vol. V (1900-1905), Diyarbakir Büyükşehir Belediyesi Yayınları, İstanbul, Acar Matbaası.
Eldem, V. (1970). Osmanlı İmparatorluğu'nun İktisadi Şartları Hakkında Bir Tetkik, Ankara, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, p. 49, p. 52.
Farley, J. L. (1866). Turkey, London, S. Low, Son & Marston, p. 214.
French Consulate Report. (1867). Turquie d’Asie Province de Diarbekir, Reports de 1867-Commerce, Produits Agricoles et Industriels, Statistique, Renseignements Divers, AAE, CCC, Vol.3. p. 170, p. 169, p. 152. General Directorate of Statistics of the Prime Ministry (Başvekâlet İstatistik Umum Müdürlüğü). (1929). 28 Teşrinievvel 1927 Umumi Nüfus Tahriri - Fasikül III, Başvekâlet Müdevvenat Matbaası, pp. 22-23.
Grousset, R. (1947). Histoire de l'Arménie des Origines à 1071, Paris, Payot, p.41.
Güran, T. (1987). Osmanlı Tarım Ekonomisi, 1840–1910, Türk İktisat Tarihi Yıllığı, Sayı:1, pp. 229-230.
Güran, T. (1997). Osmanlı Devleti’nin İlk İstatistik Yıllığı, Tarihi İstatistikler Dizisi, Cilt 5, Ankara, Devlet İstatistik Enstitüsü, pp. 23-25.
Hillel, David D'Beth. (1832). The Travels of Rabbi David D'Beth Hillel: From Jerusalem, through Arabia, Koordistan, part of Persia and India to Madras, Printed for the Author, p. 46.
Humphreys, C. J. (1991). The Star of Bethlehem a Comet in 5-BC and the Date of the Birth of Christ, Quarterly Journal of the Royal Astronomical Society, Vol. 32, NO.4/DEC, P.389, p. 401.
International Statistical Congress. (1872). Report on the Eighth Congress, Held at St. Petersburg, 22nd/10th August to 29th/17th, p.444.
Işıklı, A. (2012). Türkiye Fuar Albümü Osmanlı Dönemi, The Album of Turkish Fairs Ottoman Era, İstanbul, İdstanbul Fuar Merkezi Yayınları, pp. 180-182. 2012.
İnalcık, H. & Seyitdanlıoğlu, M. (2006). Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, Ankara, Phoenix Yayınevi, pp. 110-111.
İslâm Ansiklopedisi. (1991). Türk Diyanet Vakfı, İstanbul, Vol. 08, p. 536.
İstatistik-i Umumi, p. 15; Istanbul University Library, TY5651.
Karal, E. Z. (1995). Osmanlı İmparatorluğu’nda İlk Nüfus Sayımı 1831, Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara, p. 6.
Karpat, K. (1985). Ottoman Population 1830- 1914: Demographic and Social Characteristics. Madison, WISC: The University of Wisconsin Press. International Journal of Middle East Studies, 18, pp. 162-189.
Kıvrım, İ. (2015). Nüfus Defterlerine Göre 19. Yüzyılın Ortalarında Şebinkarahisar’ın (Karahisar-ı Şarkî) Nüfus Yapısı, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, p. 21.
Kocabaşoğlu, U. (1991). Kendi Belgeleriyle Anadolu’daki Amerika, 2nd. Ed., İstanbul, Arba Araştırma Basım Yayın Tic., p. 15.
Lewis, B. (2004). Modern Türkiye’nin Doğuşu (Çeviri Metin Kıratlı), 9th Ed., Ankara, TTK Yayınları, pp. 46-48.
National Archives. (1880). F.O. (Foreign Office) 424 / 107, No. 104/2, London, p. 176.
Önsoy, R. (1988). Tanzimat Dönemi Osmanlı Sanayii ve Sanayileşme Politikası, Ankara, Türkiye İş Bankası Yayınları, pp. 84-90.
Öz, M. (2000). Tahrir Defterlerindeki Sayısal Veriler, Osmanlı Devleti’nde Bilgi ve İstatistik, (Ed.: İnalcık H., Pamuk Ş.) Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara, pp. 17-32.
Prime Ministry Ottoman Archive. (1881). Bab-ı Defteri Ceride Odası Defterleri (D.CRD.d.) No: 39990; No: 40411; No: 40420; No: 40422; No: 40475, No: 40491. Nüfus Defterleri (NFS.d.), No: 36; No: 41; No: 607; No: 1032; No: 1653.
Prime Ministry Ottoman Archive. (1892). BOA, DH.MKT, 2032/17).
Pushman, H. T. (1893). The Exhibits of the Ottoman Empire at the World's Columbian Exposition, 1893, Chicago, Publisher Imperial Ottoman Commission, pp. 7-8.
Quataert, D. (1987). Osmanlı Devleti’nde Avrupa İktisadi Yayılımı ve Direniş 1881-1908, Çev. Sabri Tekay, Ankara, Yurt Yayınları, p. 194.
Sestini, D. (1798). Voyage de Constantinople a Bassora, en 1781, par le Tigre et l'Euphrate: et retour à Constantinople, en 1782, par le désert et Alexandrie, Paris, p. 95.
Shaw, S. J. & Shaw, E. K. (1977). History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Cambridge University Press, Cambridge, Vol. 2, pp. 117-241.
Southgate, H. (1840). Narrative of a tour through Armenia, Kurdistan, Persia and Mesopotamia with an introduction, and occasional observations upon the condition of Mohammedanism and Christianity in those countries, Tilt and Bogue in London, pp. 295-296.
Şen, Ö. (1996). Osmanlı Panayırları (18-19. Yüzyıl), Eren Yayınları, İstanbul, p. 17, pp. 84-85.
Şimşir, B. N. (1989). British Documents on Ottoman Armenians, Atatürk Supreme Council for Culture, Language, and History, Turkish Historical Society Printing Office, Vol II (1880 – 1890), pp. 129-130, p. 132.
Tabakoğlu, A. (1997). Türk İktisat Tarihi, 3rd Ed., İstanbul, Dergah yayınları, p. 213.
Tavernier, J. B. (1677). Les Six Voyages, en Turquie, en Perse, et aux Indes, Paris, Gervais Clouzier et Claude Barbin, p. 272. United Nations Educational Scientific and Cultural Organization (UNESCO). (2015). World Heritage List - 2015, https://whc.unesco.org/en/list/.
United States Centennial Commission. (1876). Official Catalogue of the International Philadelphia Exhibition, Published for the Centennial Catalogue Company by J.R. Nagle and Company, pp. 291-292
Verheij, J. (2013). “Diyarbakir ve 1895 Ermeni Krizi”, (Çev. Altuğ Yılmaz), Diyarbakir Tebliğleri, Diyarbakir ve Çevresi Toplumsal ve Ekonomik Tarih Konferansı, Hrant Dink Yayınları, p. 237.
Wees, H. V. (2011). Demetrius and Draco: Athens' Property Classes and Population in and 317 BC, The Journal of Hellenic Studies, Vol. 131, Published by The Society for the Promotion of Hellenic Studies, p. 95.
Williamson, J. G. (2013). Trade and Poverty, London, MIT Press, p. 102.
Yılmazçelik, İ. (1995). XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakir (1790-1840), Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, pp. 101-102.