KAVÂİD-İ KÜLLİYE'NİN MECELLE’DEKİ TEZÂHÜRLERİ

İslâm hukukunda küllî kâideler, fıkhın ilk dönemlerinden itibaren gündemde olan bir alan olmuştur. Küllî kâideler içinde özellikle kavâid-i külliye-i kübrâ olarak düzenlenen “bir işten maksat ne ise hüküm ona göredir”, “şekk ile yakîn zâil olmaz”, “meşakkat teysîri celbeder”, “zarar izâle olunur” ve “âdet muhakkemdir” kâidelerinin ayrı bir yeri bulunmaktadır. Fıkhın bütün alanlarını kuşatan küllî kâideler, Mecelle’nin Kitâblarında farklı konularla örneklendirilmektedir. Mecelle’nin muhayyerlik konuları ile ilgili Fasıllarında da küllî kâideler yoğun bir şekilde işletilmektedir. Muhayyerlikler, akdin taraflarının akde dair rızalarının tam bir şekilde gerçekleşmesi sürecinde, akdi kurma veya feshetme arasında taraflara tanınan yetkiyi ifade etmektedir. Muhayyerlikler ile ilgili düzenlemelerin özellikle meşakkat ve zarar konularıyla doğrudan irtibatlı olduğu görülmektedir. Örfün de meşakkati giderme ve zararı önleme noktasında etkin bir rolü bulunmaktadır. Akdin tarafları arasında akitle ilgili olarak meydana gelen anlaşmazlıkların çözümünde istishâb da önemli bir yere sahiptir. Çalışmamızda Mecelle’nin muhayyerliklerle ilgili Fasılları özelinde küllî kâidelerin Mecelle’deki tezâhürleri incelenmekte, küllî kâidelerin Mecelle’nin muhayyerliklerin de içinde bulunduğu maddelerinde meselelerin çözümünde denetim mekanizması olarak işletildiği üzerinde durulmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

İslâm Hukuku, Mecelle, Küllî Kâide, Kâide, Muhayyerlik

The Accommodation of the Legal Maxims of Islamic Law/al-Qawāid al-Kulliyya in Majalla

Legal maxims in Islamic law have been an area that has been on the agenda since the early periods of fiqh. Among the legal maxims, “al-umūru bi maqāṣidihā”, “el-yaqīnu lā yazūlu bi al-shakk”, “al-ḍararu yuzāl”, “al-mashaqqa tajlibu al-taysīr”, “al-‘āda muḥaḳḳama” arranged as the grand legal maxims and have a separate place. The legal maxims encompassing all fields of fiqh are exemplified by different subjects in The Books of Majalla. The Chapters of Majalla related to the option rights (al-khiyār) are among the subjects in which the legal maxims are intensively applied. Option rights express the authority given to the parties between establishing or terminating the contract in the process of the full realisation of the consent of the parties to the contract. It is seen that the regulations related to the option rights are directly related to the issues of hardship and damage. Custom has an active role in eliminating the hardship and preventing harm. Istıṣhāb also has a prominent place in the resolution of disputes between the parties to the contract. In our study, the accommodations of the legal maxims in Majalla specific to the Chapters of Majalla related to the option rights are examined, and it is emphasized that the legal maxims are operated as a control mechanism in the solution of the issues including the option rights in the articles of the Majalla.

Keywords:

Islamic Law Legal Maxim, al-Qawāid al-Kulliyya, Option Rights, Majalla, al-Khiyār,

PDF

___

‘Abdussettâr Efendi. Teşrīḥu’l-kavā‘idi’l-kulliyye. İstanbul: Maḥmūd Bek Matbaası, 1301.
‘Alāī, Ebū Sa‘id Ḥalīl b. Keykeldī eş-Şāfi‘ī. el-Mecmū‘u’l-muẕehheb fī kavāi‘di’l-Meẕheb. thk. Muḥammed b. ‘Abdilgaffār b. ‘Abdirraḥmān eş-Şerīf. 2 Cilt. Kuveyt: Vizāratu’l-Evḳāf ve’ş-Şuūni’l-İslāmiyye, 1994.
Ali Haydar Efendi, (Küçük) Hoca Emin Efendizâde. Dürerü’l-hükkâm şerhu Mecelleti’l-Ahkâm. 4 Cilt. Konstantiniyye: Matba‘â-i Ebi’d-Diyâ, 1330.
Apaydın, Yunus. “Muhayyerlik”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 31/25-30. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
Attāsī, Muḥammed Ḫâlid. Şerḥu’l-Mecelle. 4 Cilt. Pākistān: Mektebetu’l-Ḥakkāniyye, ts.
‘Aynī, Ebū Muḥammed Maḥmūd b. Aḥmed. el-Bināye Şerḥu’l-Hidāye. thk. Emīn Ṣāliḥ Şa‘bān. 13 Cilt. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2000.
Bardakoğlu, Ali. “Fesih”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 12/427-436. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
Bardakoğlu, Ali. “Gabn”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 13/268-273. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
Bāz, Selīm Rustem. Şerḥu’l-Mecelle. Dāru İhyāi’t-Turās̠i’l-‘Arabī, 1986.
Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukukı İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu. 8 Cilt. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1967.
Buḫārī, Ebū ‘Abdillāh Muḥammed b. İsmāīl b. İbrāhīm el-Cu‘fī. Saḥīḥu’l-Buḫārī (el-Cāmi‘u’ṣ-Ṣaḥīḥ). Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2009.
Cuveynī, İmāmu’l-Ḥarameyn Ebu’l-Me‘ālī ‘Abdulmelīk b. ‘Abdillāh. Nihāyetu’l-maṭlab fī dirāyeti’l-meẕheb. thk. ‘Abdulazām Maḥmūd ed-Dīb. 20 Cilt. Cidde: Dāru’l-Minhāc, 2007.
Dāmād Efendi, ‘Abdurraḥmān b. Muḥammed b. Suleymān el-Kelībūlī. Mecma‘u’l-enhur fī şerḥi Multeḳa’l-ebḥūr ve me‘ah ed-Dürrü’l-munteḳā fī şerḥi’l-Multeḳā. 4 Cilt. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1998.
Dāvūdī, Abdulḳādir. el-Ḳavā‘idu’l-kulliyye ve’ḍ- ḍavābiṭ fi’l-fıḳhi’l-İslāmī. Beyrūt: Dāru İbn Ḥazm, 2009.
Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar, 2016.
el-Fetāva’l-Ḥindiyye (el-Ma‘rūf bi’l-Fetāva’l-‘Ālemgīriyye fī Meẕhebi’l-İmām el-A‘zām Ebū Ḥanīfe Nu‘mān). 6 Cilt. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2000.
Guzelhiṣārī, Muṣṭafā b. es-Seyyid Muḥammed. Şerḥu Menāfi‘u’d-deḳāiḳ fī şerḥi Mecāmi’i’l-ḥaḳāiḳ. İstanbul: Dāru’ṭ-Ṭıbā’ati’l-‘Āmira, 1308.
Günay, Hacı Mehmet. “Tağrir”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 39/375-376. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
Hacı Reşîd Paşa. Rūḥu’l-Mecelle. 8 Cilt. Derseadet: Dāru’l-Ḫilāfeti’l-‘Āliyye-Maṭbaa-i Hayriyye, 1326.
Ḫādimī, Muḥammed b. Muṣṭafā. Mecāmi’u’l-ḥaḳāiḳ ve’l-ḳavā‘id ve cevāmiu’r-ravāik ve’l-fevāid. Memleketu’l-‘Arabiyye es-Su‘ūdiyye: Dāru’s-Samī‘ī, 2017.
Ḥalebī, İbrāhīm b. Muḥammed b. İbrāhīm. Multeḳa’l-ebḥur. İstanbul: el-Mektebetu’l-Maḥmūdiyye, ts.
Ḥamevī, Ebu’l-‘Abbās Şihābuddīn Aḥmed b. Muḥammed el-Ḥuseynī el-Mıṣrī. Ġamzu ‘uyūni’l-beṣāir (Şerḥu’l-Ḥamevī ‘ale’l-Eşbāh ve’n-neẓāir). 2 Cilt. Pākistān: İdāratu’l-Ḳur’ān ve’l-’Ulūmi’l-İslāmiyye, 1436.
Ḥıṣnī, Ebū Bekr b. Muḥammed b. ‘Abdulmumin el-Ma‘rūf bi Taḳiyyuddīn. Kitābu’l-kavā‘id. thk. ‘Abdurraḥmān b. ‘Abdillāh eş-Şa‘lān. 2 Cilt. Riyāḍ: Mektebetu’r-Ruşd, 1997.
Huẕelī, Muḥammed b. Mes‘ūd b. Se‘ūd el-‘Umeyrī. el-Ḳavā‘idu’l-fıḳhiyyeti’l-kulliyyeti’l-hamse’l-kubrā (ve ba‘du taṭbīḳātuhā ‘alā muctemāa‘ina’l-mu‘āṣır). Beyrūt: Dāru İbn Ḥazm, 2009.
’Izz b. ‘Abdisselām, Ebū Muḥammed ‘Abdulazīz b. ‘Abdisselām b. Ebi’l-Ḳāsım es-Sulemī ed-Dımaşḳī. Ḳavā‘idu’l-aḥkām fī meṣāliḥi’l-enām. 2 Cilt. Beyrūt: Muessesetu’r-Reyyān, 1990.
İbn ‘Ābidīn, Muḥammed Emīn. Reddu’l-muḥtār ‘ale’d-Durri’l-muḫtār şerḥu Tenvīri’l-ebṣār. thk. Ādil Aḥmed ‘Abdulmevcūd, ‘Alī Muḥammed Mu‘avvid. 14 Cilt. Riyāḍ: Dāru ‘Ālemi’l-Kutub, 2003.
İbn Ebī Zeyd, Muḥammed ‘Abdullāh b. ‘Abdirrahmān. en-Nevādir ve’z-ziyādāt ‘alā mā fi’l-Mudevvene min gayrihā mine’l-ummuhāt. thk. ‘Abdullāh Murābıṭ et-Terġī, Muḥammed ‘Abdulazīz ed-Debbāġ. 15 Cilt. Beyrūt: Dāru’l-Ġarbi’l-İslāmī, 1999.
İbn Ḳudāme, Ebū Muḥammed ‘Abdullāh b. Aḥmed b. Muḥammed el-Maḳdisī. el-Muġnī. thk. ‘Abdullāh b. ’Abdilmuhsin et-Turkī, ‘Abdulfettāḥ Muḥammed el-Halū. 10 Cilt. Riyāḍ: Dāru ‘Ālemi’l-Kutub, 1997.
İbn Nuceym, Zeynuddīn b. İbrāhīm. el-Eşbāh ve’n-neẓāir ‘alā meẕhebi Ebī Nu‘mān. thk. ‘Abdulkerīm el-Fuḍaylī. Beyrūt: el-Mektebetu’l-‘Aṣriyye, 2011.
İbn Ruşd, Ebu’l-Velīd Muḥammed b. Aḥmed. Bidāyetu’l-muctehid ve nihāyetu’l-muḳtaṣıd. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2004.
İbnu’l-Mulaḳḳın, Ebū Ḥafṣ Sirācuddīn ‘Umer b. ‘Alī b. Aḥmed el-Enṣārī. el-Eşbāh ve’n-neẓāir. thk. Ḥamd b. ‘Abdilazīz b. Aḥmed el-Ḫuḍarī. 2 Cilt. Pākistān: İdāratu’l-Kur’ān ve’l-‘Ulūmi’l-İslāmiyye, 1417.
İbnu’s-Subkī, Tācuddīn ‘Abdulvehhāb b. ‘Alī b. ‘Abdilkāfī. el-Eşbāh ve’n-neẓāir. thk. ‘Ādil Aḥmed ‘Abdulmevcūd, ‘Alī Muḥammed Mu‘avved. 2 Cilt. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1991.
Kāsānī, Ebū Bekr b. Mes‘ūd el-Ḥanefī. Bedāi‘u’s-sanāi‘ fī tertībi’ş-Şerāi‘. thk. ‘Alī Muḥammed Mu‘avvıd,’Ādil Muḥammed ‘Abdulmevcūd. 10 Cilt. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2003.
Kızılkaya, Necmettin. Hanefî Mezhebi Bağlamında İslâm Hukukunda Küllî Kâideler. İstanbul: İz Yayıncılık, 2013.
Ḳudūrī, Ebu’l-Ḥuseyn Aḥmed b. Muḥammed Ca‘fer el-Baġdādī. et-Tecrīd (el-Mevsu‘atu’l-fıḳhiyyeti’l-muḳārane). thk. Muḥammed Aḥmed Sīrāc, ‘Alī Cum‘a Muḥammed. 12 Cilt. Kāhira: Dāru’s-Selām, 2004.
Kuyucaklızâde, Mehmed Âtıf Efendi. Mecelle-i Ahkâm-ı ‘Adliyye’den Kavâid-i Kulliyye-i Fıkhiyye’nin İzâhı. Derseadet: Maḥmūd Bek Matbaası, 1318.
Kuyucaklızâde, Mehmed Âtıf Efendi. Mecelle-i Ahkâm-ı ‘Adliyye’den Kitâbu’l-Buyû‘. Derseadet: Maḥmūd Bek Matbaası, 1328.
Leknevī, Ebu’l-Ḥasenāt ‘Abdulḥayy. en-Nāfi‘u’l-kebīr. Beyrūt: ‘Ālemu’l-Kutub, 1986.
Māverdī, Ebu’l-Ḥasen ‘Alī b. Muḥammed b. Ḥabīb. el-Ḥāvi’l-kebīr fī fıḳhi meẕhebi İmāmi’ş-Şāfi‘ī (şerḥu Muḫtaṣari’l-Muzenī). thk. ‘Alī Muḥammed Mu‘avvad, ‘Ādil Aḥmed ‘Abdulmevcūd. 18 Cilt. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1994.
Mavṣilī, ‘Abdullāh b. Maḥmūd. el-İḫtiyār li ta‘līli’l-Muḫtār. 4 Cilt. Beyrūt: Dāru’l-Erkam, ts.
Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye.
Meḥāsinī, Muḥammed Sa‘īd. Şerḥu Mecelleti’l-Aḥkāmi’l-‘Adliyye. 3 Cilt. Dımaşḳ: Matba‘atu’t-Terakkī, 1927.
Merġinānī, Burhānuddīn Ebu’l-Ḥasen ‘Alī b. Ebī Bekr el-Ferġān. el-Hidāye şerḥu Bidāyeti’l-mubtedī. 4 Cilt. Beyrūt: Dāru’l-Erkam, ts.
Mes‘ūd Efendi. Mirāt-i Mecelle-i Aḥkām-i ‘Adliyye. b. y.: y. y., ts.
Muslim, Ebu’l-Ḥuseyn Muslim b. el-Ḥaccāc el-Kuşeyrī. Saḥīḥu Muslim (el-Cāmi‘u’ṣ-Ṣaḥīḥ). Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2008.
Nevevī, Ebū Zekeriyyā Yaḥyā b. Şeref. Ravḍatu’ṭ- ṭālibīn. Beyrūt: Dāru İbn Ḥazm, 2010.
Seraḫsī, Ebū Bekr Aḥmed b. Ebī Ṣehl. Kitābu’l-Mebsūṭ. 30 Cilt. Beyrūt: Dāru’l-Ma‘rife, 1989.
Suyūṭī, Celāluddīn ‘Abdurraḥmān b. Ebī Bekr. Kitābu’l-Eşbāh ve’n-neẓāir fī ḳavā‘id ve furū‘i fıḳhi’ş-Şāfi‘iyye. thk. ‘Abdulkerīm el-Fuḍaylī. Beyrūt: el-Mektebetu’l-‘Aṣriyye, 2011.
Şahin, Hasan. Akitlerde Muhayyerlik Teorisi. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
Şeybānī, Ebū ‘Abdillāh Muḥammed b. el-Ḥasen. el-Aṣl. thk. Muhammed Boynukalın. 13 Cilt. Katar: Vizāratu’l-Evḳāf ve’ş-Şuūnu’l-İslāmiyye, 2012.
Şeybānī, Ebū ‘Abdillāh Muḥammed b. el-Ḥasen. el-Cāmi‘u’ṣ-saġīr (me‘a şerḫiḫ en-Nāfi‘u’l-kebīr). Beyrūt: ‘Ālemu’l-Kutub, 1986.
Şīrāzī, Ebū İsḥāḳ. el-Muheẕẕeb fī fıḳhi’l-İmām eş-Şāfi’ī. thk. Muḥammed ez-Zuḥaylī. 6 Cilt. Dımaşḳ: Dāru’l-Ḳalem, 1996.
Zeyla‘ī, Ebū Muḥammed Cemāluddîn ‘Abdullāh b. Yūsuf b. Muḥammed. Naṣbu’r-rāye li ehādīs̠i’l-Hidāye (me‘a Ḥāşiyetuh). 5 Cilt. Beyrūt: Muessesetu’r-Reyyān, ts.
Ziyâuddîn, Hâfız Mehmed. Mecelle-i Ahkâm-i ‘Adliyye Şerhi. Derseadet: Maarif Matbaası, 1312.