İRAN’DA PROTESTO KÜLTÜRÜNÜN ORTAYA ÇIKIŞI: İSLÂM DEVRİMİ’NE KADAR TARİHTEN BAZI KESİTLER
Protesto, insan gruplarının bir ülkede belirli bir amaç etrafında mevcut siyasi idarenin idari, dini, içtimai, iktisadi ve mesleki uygulamalarına itiraz ederek değişmesi için topluluklar halinde toplanmasıdır. İran tarihinde geçmişten günümüze çeşitli dönemlerde bu türden hareketlere rastlamak mümkündür. Ahameniş döneminde II. Ardeşir’in uygulamalarına karşı çıkan Anadolu satraplarının sebep olduğu protestolar, Elamlıların I. Darius’a karşı isyanları, Selevkos kralı II. Ardavan döneminde yedi yıl süren isyanlar, Sasanilerin Eşkanilere karşı siyasi içerikli isyanları, Sasani döneminde Hristiyan Ermenilerin isyanları, Behram Çupin isyanları önemli hadiseler olarak tarihe geçmiştir. İslami dönemde toprak derebeylerine ve Emevi uygulamalarına karşı meydana gelen isyanlar, Selçuklu döneminde Kirman olayları, Safeviler döneminde merkezi idareye karşı Kızılbaş isyanları, Kaçar döneminde Reuter ve Talbut gibi İngiliz sermayedarlara verilen imtiyazlara karşı yapılan itirazlar ve isyanları saymak da mümkündür.
Çalışmamızın amacı, protestonun ortaya çıkışını sağlayan sebepleri ve tarihte İran toplumunda görülen protestoların tarihi süreç içerisindeki kesitlerinden örnekler vererek ortaya koymaktır. İran’ın ilkçağlarından Kaçar idaresinin sonlarına kadar olan zaman diliminde önemli olanlarını yazılı kaynaklar çerçevesinde ortaya koymaya çalıştık.
THE EMERGENCE OF PROTEST CULTURE IN IRAN: SOME SECTIONS FROM HISTORY UNTIL THE ISLAMIC REVOLUTION
Protest is the gathering of groups of people in communities around a certain purpose in a country to object to the administrative, religious, social, economic and professional practices of the current political administration and change them. It is possible to encounter such movements in various periods in Iranian history from past to present. During the Achaemenid period II. The protests caused by the Anatolian satraps who opposed Ardashir's practices, the rebellions of the Elamites against Darius I, the Seleucid king II. The rebellions that lasted for seven years during the Ardavan period, the politically motivated rebellions of the Sassanids against the Ashkanids, the rebellions of the Christian Armenians during the Sassanid period, and the Bahram Chupin rebellions have gone down in history as important events. It is also possible to list the rebellions against land lords and Umayyad practices during the Islamic period, the Kirman events during the Seljuk period, the Kızılbaş rebellions against the central administration during the Safavid period, and the objections and rebellions against the privileges given to British capitalists such as Reuter and Talbut during the Qajar period.
The aim of our study is to reveal the reasons that led to the emergence of the protest and to give examples of the protests that were frequently seen in Iranian society throughout history. In our study, we tried to explain the important things from the early ages of Iran to the end of the Qajar rule.
___
- Christiensen, A. E. (1385). İran Der Zaman-ı Sasaniyan (R. Yasemi, Terc.). Sıda-yı Muasır.
- Dehoda, A. E. (1372). Ferheng-i Lugat. (Cilt. 4). İntişarat-ı Danişgah-ı Tahran.
- Diakonov, İ. M. (1345). Tarih-i Mad. (K. Kişaverz, Terc.). İntişarat-ı İlm-i ve Ferhengi.
- Felsefi, N. (1332). Ceng-i Çaldıran. İntişarat-ı Danişgâh.
- Ferahmend. A. (1387). Gozeri-i Ber İmtiyazat Peyder Pey İngiliz Der Ahd-ı Nasiri. Fasılnâme-i der Mütalât-ı Tarihi, (22),115-129.
- Ghirshman, R. (1372). İran Ez Ağaz ta İslam. (M. Muayen, Terc.).
- Grantovski, E. A. (1385). Tarih-i İran Ez Zaman-ı Bastan ta İmruz. (K. Kişaverzi, Terc.). Mervarid. Grey, L. (1382). Hehamenşiyan ve Din-i Zerdüşt. (Terc. Hüseyin Haydari). Mecelle-i Rüşd Amuzeş-i Tarih, Bahar ve Tabistan.
- Halisi, A. (1366). Tarihçe-i Best ve Bestnişini, İntişarat-ı İlmi.
- İftihar, H. H. (1384). Bestnişînî der Dore-i Kaçar. Tarih-i Pejuheşi, (22-23), 33-46.
- İpek, C. D. & Özçelik, A. (2023), İran’ın Vekil Aktör Stratejisinde İstihbarat Örgütlerinin Rolü: Kudüs Gücü Örneği. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 22(87), 1280-1293.
- İslamniya, F. (1389). Nigahi Be Tarih-i İran Ba’d Ez İslam. Meketeb-i Beşerî.
- Keddie, N. R. (1966). Religion and Rebellion in Iran: The Tobacco Protest of 1891-1892. Frank Cass.
- Kesrevi, A. (1344). Tarih-i Meşrûta-yı İran. İntişarat-ı Emir Kebir.
- Matofi, E. (1320). Tarih-i Çehar Sale İrteş-i İran: Ceng ve Cengaveri Ber Fulat-ı İran Ez Temeddün-i Elam ta 1320 Hurşidi. İntişarat-ı Eyman.
- Medeni, S. C. (1378). Tarih-i Siyasi-i Muasır-ı İran. Havza-i İlmiye-i Kum.
- Milani, M. (1994). The Making of Iran's Islamic Revolution: From Monarchy to Islamic Republic. Westview Press.
- Mokhtarpour, A. (2012). İran Devlet Modeli. [Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi.
- Moorey, P. R. S. (1380). İran-ı Bastan. (Terc. Ş. Celiliyan), Ferhengi ve Fruher.
- Necarirad, T. (1378). Savak ve Nakş-ı An Der Tahavvülat-ı Dâhili Rejim-i Şah, Merkez-i İsnad-ı İnkılâb-ı İslâmi.
- Nirumand, B. (1988). İran (Terc. Kemal Kurt). Belge.
- Revasani, Ş. (1395). Nohzetha-yı İçtimaa’ Adalet Hahane der İran, Tahran. İntişarat-ı Çaphiş.
- Rızai, A. (1364). Tarih-i Deh Hezar Sale-i İran I. İkbal.
- Rızai, A. (1378). Tarih-i deh Hezar Sale-i İran II. İkbal.
- Sevakıb, C. (1397). Bestnişînî der Dore-i Safevi. Ulum-ı Tarih-i İran İslami, (1), 1-20.
- Shahram, C. (1997). Iran: The Cold War and the Middle East (Ed. Yezid Sayigh and Avi Shlaim) Oxford Clarendon Press, Oxford University Press.
- Sykes, P. (1330). Tarih-i İran. (M. T. F. Gilani, Terc.). Efsun.
- Şabani, R. (1379). Mebani-i Tarih-i İçtimai-i İran. İntişarat-ı Komes.
- Şitabdera, M. (1399). Tebeyyin-i Tarihi Peydayeş-i Besic der İran Ba Tekid Ber Najş-ı Besic der İnkılab-ı Kebir-i İslami-i İran. Pejuheşha-yı Rahbordi İnkılab-ı İslami, Sal-ı Evvel, (2), 65-94.
- Şükrü, Y. (1350). Alemara-yı Safevi. Darupenâh.
- Tayyibi, S. M. (1389). Best ve Besnişini der Devre-i Kaçariye (Ta inkılab-ı Meşruta), Name-i Tarih-i Pejûhan, (26), ss. 80-95.
- TDK, (2005). Türkçe Sözlük. (1629). TDK Yayınları.
- Tilly, C. (2008). Contentious Performances. Cambridge University Press.
- Timuri, İ. (1358). Tehrim-i Tenbâkû ya Evvelin Mukavemeti Menfi der İran. Şirket-i Sihâmi Kitabha-yı Cibi.
- Yılmaz, L. (2020). “Osmanlı-Türk Tarihi İçin Siyasi Protesto Kavramının Sınırları”. Osmanlı Payitahtında Siyasi Muhalefet ve Protesto Kültürü. (Ed. Yasemin Avcı vd). (ss. 45-66). Libra Kitap.
- Zebih, S. (1370). İran Der Devran-ı Musaddık. (M. R. Mihrabadi, Terc.). İntişarat-ı Atai.
- ISSN: 2146-4634
- Yayın Aralığı: Yılda 2 Sayı
- Başlangıç: 2011
- Yayıncı: Bilgi Yolu Eğitim Kültür ve Sosyal Araştırmalar Merkezi: BİLSAM