19280

Küre Bir Dünyada İstikbâl-i Kıblenin İmkanı Üzerine

Bilindiği üzere, istikbâl-i kıble namazın şartlarından biridir. Allah Teâlâ Bakara sûresinin 144. âyetinde “فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ” buyurmak suretiyle namaz kılarken kıbleye yönelmeyi farz kılmıştır. Zikredilen âyette kıbleye yönelmenin mahiyetini belirleyen üç unsur vardır: Yüz, Mescid-i Haram ve şatr. Fıkıh literatürü incelendiğinde bunlardan her biri ile neyin kastedildiği üzerinde farklı görüşlerin ortaya çıktığı ve bu farklı görüşlere bağlı olarak da istikbâl-i kıblenin mahiyetinin farklılık arz ettiği görülecektir. Âyette ayrıca zikredilmese de namaz kılan kimsenin bulunduğu yer ile Mescid-i Haram’ın bulunduğu yer ve bunların birbiri karşısındaki konumu kıble meselesinde kritik bir öneme sahiptir. Özellikle dünyanın bir küre şeklinde oluşunun genel kabul gördüğü günümüzde bu unsur üzerinde daha dikkatli bir şekilde durulması gerektiği kanaatindeyiz. Zira zikredilen âyet klasik dönemde genel itibariyle ve görebildiğimiz kadarıyla dünyanın düz oluşu esas alınarak anlaşılmış, yorumlanmış ve dolayısıyla bu açıdan herhangi bir problem görülmemiştir. Modern dönemde ise dünyanın küre şeklinde olduğu fikri Müslümanlar arasında genel kabul görmüş, ancak bu fikrin kıble açısından ortaya çıkardığı problemler üzerinde yeterince durulmamıştır. Küre dünya modelinin kıble konusunda ortaya çıkardığı problemlerden ilki Kâbe’ye birden fazla rota üzerinden yönelmenin mümkün olması ve ne yapılırsa yapılsın kıble sayısının ikiden aşağıya düşürülememesidir. İkinci problem, Kâbe’ye ya da kıbleye gerçek anlamda yönelememektir; naslar ne kadar geniş yorumlanırsa yorumlansın küre dünya modelinde Kâbe’ye ya da kıbleye yönelmek sadece Kâbe’nin merkezinde bulunduğu yarımkürede mümkün olabilmektedir. Bu makalede küre bir dünya üzerinde kıbleye yönelmenin imkan ve keyfiyeti üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler:

İslam Hukuku, Namaz, İstikbâl-i Kıble, Kâbe, Küre Dünya, Düz Dünya

On the Possibility of Istiqbāl al-Qibla on a Sphere Earth

We, as the contemporary Muslims, who believe that we should both face qibla while praying and live on a sphere globe, found ourselves probably in a paradox, which we are not aware of. That the shape of the world is a globe was engraved in our subconscious through the visuality of either an apple or an orange since the years of primary school. When we asked ourselves or our teachers ‘’Well then, why don’t we drop down?’’ by imagining ourselves most of the time as very small bats, hanged on a huge ball from the legs, it was ‘’law of gravity’’ that lent a helping hand to us and our curiosity was satisfied to some extent. I call it “to some extent” because either the shape of the world or the law of gravity was not something that each of us experience or observe individually. What most of us did was just to rely on those, who say that they visited space or moon and took the pictures of the world therefrom or that performed several studies, observations and tests about the respective issues. It was neither something that came to our minds individually to make any observation or tests about the shape of the world or think deeply about this matter nor was it something that each of us could cope with. In order to be able to do so, it was both required to have advanced level of information in many fields and expensive technological instruments, which will not be vouchsafed to everybody. Therefore, as in many other disciplines, what we all did was to understand and rationalize ‘’in our own way’’ what was told to us about these issues. We somehow accepted that the world is spherically shaped and left it aside as an apodictic information and ignored to a large extent the fact that such recognition may contradict with any religious order. As the Muslims, who are the object of the following order; “So turn your face toward al-Masjid al-Haram. And wherever you [believers] are, turn your faces toward it [in prayer].” (al-Baqarah 2/144) and that are requested to turn their faces towards al-Masjid al-Haram while praying, we always kept away from confronting the following question; “how possible is it to turn our faces towards al-Masjid al-Haram in a world, shaped spherically?”. As one of the Muslims, who believe in both of these two seemingly contradicting things together to say the least, it was likewise a surprising thing to see the confusion on the face of anybody, whom I asked this question that personally mixed up my mind. Unfortunately, the researches, which I made in the hope of finding a ready book, article, study or letter that will save me from struggling desperately among the sources of Islamic Law, also remained inconclusive. Probably the most serious study, conducted in this respect, was the article, called “The Correct Qibla” of Abdali that tried to prove that it is possible to face towards qibla on a spherical world; however, there were also some problems, that this article failed to resolve. While reviewing many sources of Fiqh in the hope of finding a brilliant idea or an interesting opinion regarding how I could turn my face towards al-Masjid al-Haram on a global world, it remained all the time in my mind that religious scholars were likely to have solved this problem completely, by not insisting that much on facing towards qibla while praying thereby misinterpreting qibla verse on the other hand. What should be emphasized initially is that this issue should be addressed in the literature under the title of “istiqbal al-qibla” (Facing towards Qibla) rather than “istiqbal al-qibla” (Facing towards Ka´bah) because the borders of the qibla are much more wider than that of the Ka´bah. However, when the literature is reviewed, it is easily remarkable that essential qibla is the Ka´bah. The factor to extend the qibla, which in fact consists of Ka´bah, ‘’horizontally’’ rightward or leftward is the fact that Ka´bah could not be seen and that ‘’facilitation’’ principle is put into action in regard to the possibility that Ka´bah may be missed despite all the efforts displayed thereof. Therefore, a ‘’deviation’’ at a limited rate towards the right or left of Ka´bah was taken for granted, but it had always been emphasized that this was a deviation. It is ‘’possible’’ to face towards Ka´bah on a horizontal surface. When it comes to vertical dimension, some phrases are encountered in Fiqh books stating that “from the seven layers of ground to the seven layers of sky up to the Throne’’ is qibla. That the altitude of Abu Qubais mountain in Macca is higher than Ka´bah and that it is not possible for someone, who is praying on this mountain, that Ka’´bah faces towards that person, had an impact on scholars to have such an opinion. Authorization to pray on Abu Qubais mountain or on a building foundation, which was dug out lower than Ka´bah in Macca, was a factor that extended the border of qibla in ‘’vertical’’ dimension as well. However, extension of the borders of qibla vertically towards the bottom and top of Ka´bah is not an essential situation and the essential qibla is nevertheless Ka´bah; that is to say; it is inappropriate for someone, who is praying at the bottom of, or near the Ka´bah, to extend his/her face or body downward or upward from Ka´bah arbitrarily. Well then, does the vertical or horizontal extension of the borders of qibla to a considerable extent, unless of course accidental or non-essential reasons or due to facilitation principle, make it ‘’possible’’ in a global world to face towards Ka´bah, or towards the qibla in the widest sense? In accordance with the mathematics of earth curvature based on the spherical shape of the world, Ka´bah, which is 13 meters in height, drops below the horizon line and disappears approximately after 18 km even when the average human length is calculated as 2 meters. Not that much far, but; even when it is just 18 km away from Ka´bah, facing towards Ka´bah becomes impossible for a person who is 2 meters in length. Even if we give up the fact that Ka´bah is the essential qibla and consider that the entire 45’ degree angle to the right and left of the Ka´bah in horizontal dimension as well as seven layers of the ground under Ka´bah to the seven layers of the sky above the Ka´bah up to the Throne is the “essential” qibla, the concept of the world that can be inferred from the books of Fiqh can only be a “hemisphere”. In a world, which is spherical in shape, it is only possible to face towards a qibla on a hemisphere where Ka´bah is located in the center of the same. It becomes impossible and insignificant to face towards qibla as soon as such hemisphere is extended. In my opinion, the order of Islam regarding qibla contradicts with what modern scientists tell about the shape of the world. As the Creator knows the shape of the world and God will never order something impossible, what should be done is to get rid of the following contradiction in which we both accept that the world has a spherical shape and that it is possible to turn towards qibla with our face and body while praying. In my article, it is addressed in detail through scientific, reasonable and quoted evidences why it is impossible to turn towards qibla on a round world; it is further indicated that what should be done is to question the accuracy of the scientific data and opinions but not what is required by the verse and it is stated as the most substantial and absolute result that “To intend something impossible invalidates that intention.”

Keywords:

Islamic Law, Prayer, Istiqbāl al-Qibla, Kaaba, Shpere Earth, Flat Earth,

PDF

___

ABDALİ, S. Kamal. “The Correct Qibla”. National Science Foundation, Washington, DC (1997): 1-36.
ABDULLAH B. AHMED B. HANBEL. el-Mesâil. Thk. Züheyr eş-Şâvîş. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1401/1981.
ÂBÎ, Salih Abdüssemî el-Âbî el-Ezherî. Cevâhiru’l-iklîl şerḥu Muḫtaṣari’ş-Şeyḫ Ḫalîl. 2 cilt. Beyrut: el-Mektebetü's-Sekâfiyye, ts..
ÂLİM B. ALÂ. el-Fetâva’t-Tatarḫaniyye. Thk. Seccad Hüseyin. 4 cilt. Hyderabad: Osmania Oriental Publications, 1404/1986.
Antipodes Map. “Tunnel to the other side of the World”. Erişim: 19 Mayıs 2018. https://www.antipodesmap.com/.
BÂBERTÎ, Ekmelüddîn Muhammed b. Mahmûd b. Ahmed er-Rûmî el-Mısrî. “el-ʿİnâye”. Fetḥu’l-ḳadîr li’l-ʿâcizi’l-faḳīr. 10 cilt. Bulak: el-Matbaatü'l-Kübra'l-emîriyye, 1315/1897.
BOZAL, Özge. Navigasyona Hazırlık ve Geleneksel Navigasyon Yöntemleri. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Denizcilik ve Yelken Kulübü, 2016.
BOZKURT, Nebi. “Şâzervân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 38: 390. Ankara: TDV Yayınları, 2010.
BUHÛTÎ, Mansûr b. Yûnus b. Salâhiddîn. Dekāʾiku üli’n-nühâ li-Şerhi’l-Müntehâ. Thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. 7 cilt. Beyrut: Müessesetü'r-Risâle, 1421/2000.
BUHÛTÎ, Mansûr b. Yûnus b. Salâhiddîn. er-Ravzü’l-mürbiʿ şerḥu Zâdü’l-müstekniʿ. Thk. Abdulkuddüs Muhammed Nezir. Beyrut: Dâru'l-Müeyyid & Müessesetü'r-Risâle, ts..
BUHÛTÎ, Mansûr b. Yûnus b. Salâhiddîn. Keşşâfü’l-kınâʿ ʿan metni’l-İknâʿ. Thk. Muhammed Emin ed-Dinnâvî. 5 cilt. Beyrut: Âlemü'l-kütüb, 1417/1997.
BURHÂNÜDDÎN eL-BUHÂRÎ, Mahmûd b. Ahmed b. Abdilazîz el-Mergīnânî. el-Muḥît. Thk. Abdülkerim Sami el-Cündî. 9 cilt. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-ilmiyye, 1424/2004.
BÜCEYRİMÎ, Süleyman b. Muhammed b. Ömer. Tuḥfetü’l-ḥabîb ʿalâ şerḥi’l-Ḫaṭîb. 5 cilt. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-ilmiyye, 1417/1996.
Cactus 2000. “Distance of the Horizon”. Erişim 19 Mayıs 2018. https://www.cactus2000.de/uk/unit/masshor.shtml.
Denizcilik Balıkçı Gemisinde Kıyı Seyri. Ankara: T.C. Millî Eğitim Bakanlığı, 2017.
Denizcilik Temel Seyir. Ankara: T.C. Milli Eğitim Bakanlığı, 2016.
Earth Curvature. “Earth Curvature Calculator”. Erişim 19 Mayıs 2018. http://earthcurvature.com/.
el-Fetâva’l-Hindiyye. 6 cilt. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-ilmiyye, 1421/2000.
GÜÇ, Ahmet. “Kıble”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 25: 364. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
GÜNEL, Fuat. “Hicr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 17: 455-456. Ankara: TDV Yayınları, 1998.
HASKEFÎ, Alâüddîn Muhammed b. Alî b. Muhammed ed-Dımaşkī. “ed-Dürrü’l-muḫtâr”. Reddü’l-muḥtâr ʿale’d-Dürri’l-muḫtâr. 13 cilt. Riyad: Dâru Âlemü'l-kütüb, 1423/2003.
İBN ABDÜLBER en-NEMERÎ, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed. el-Kâfî fî fıḳhi ehli'l-Medîneti'l-Mâlikî. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-ilmiyye, 1413/1992.
İBN ÂBİDÎN, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî ed-Dımaşkī. “Minḥatü’l-ḫâliḳ ʿale’l-Baḥri’r-râʾiḳ”. el-Baḥrü’r-râʾiḳ. Thk. Zekeriyya Umeyrât. 9 cilt. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-ilmiyye, 1418/1997.
İBN ÂBİDÎN, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî ed-Dımaşkī. Reddü’l-muḥtâr ʿale’d-Dürri’l-muḫtâr. 13 cilt. Riyad: Dâru Âlemü'l-kütüb, 1423/2003.
İBN EBÛ ZEYD, Ebû Muhammed Abdullāh b. Ebî Zeyd Abdirrahmân el-Kayrevânî en-Nefzî. en-Nevâdir ve’z-ziyâdât ʿalâ mâ fi’l-Müdevvene ve ġayrihâ mine’l-ümmehât. 15 cilt. Beyrut: Dâru'l-Garbi'l-İslâmî, 1999.
İBN HACER EL-HEYTEMÎ, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Muhammed es-Sa‘dî. “Tuḥfetü’l-muḥtâc bi-şerḥi’l-Minhâc”. Ḥavâşî Tuḥfetü’l-muḥtâc bi-şerḥi’l-Minhâc. Kahire: Matbaatü Mustafa Muhammed, ts..
İBN KUDÂME, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed b. Muhammed b. Kudâme el-Cemmâîlî el-Makdisî. el-Kâfî fî fıḳhi’l-İmâmi’l-mübeccel Aḥmed b. Ḥanbel. 6 cilt. Cîze: Hicr li't-tibâati ve'n-neşr, 1417/1997.
İBN KUDÂME, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed b. Muhammed b. Kudâme el-Cemmâîlî el-Makdisî. el-Muġnî. Thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî & Abdülfettah Muhammed el-Hulv. 15 cilt. Riyad: Dâru Âlemü'l-kütüb, 1417/1997.
İBN KUDÂME, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed b. Muhammed b. Kudâme el-Cemmâîlî el-Makdisî. “el-Muḳniʿ”. el-Muḳniʿ, Şerḥu’l-kebîr, el-İnṣâf fî maʿrifeti’r-râciḥ mine’l-ḫilâf . Thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî & Abdülfettah Muhammed el-Hulv. 32 cilt. Cîze: Hicr li't-tibâa ve'n-neşr, 1414/1993.
İBN KUDÂME, Ebü’l-Ferec Şemsüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Ahmed el-Makdisî. “eş-Şerḥu’l-kebîr”. el-Muḳniʿ, Şerḥu’l-kebîr, el-İnṣâf fî maʿrifeti’r-râciḥ mine’l-ḫilâf. Thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî & Abdülfettah Muhammed el-Hulv. 32 cilt. Cîze: Hicr li't-tibâa ve'n-neşr, 1414/1993.
İBN MÜFLİH, Ebû İshâk Burhânüddîn İbrâhîm b. Muhammed b. Abdillâh er-Râmînî ed-Dımaşkī. el-Mübdiʿ fî şerḥi’l-Muḳniʿ. Thk. Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmail eş-Şâfiî. 8 cilt. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-ilmiyye, 1418/1997.
İBN NÜCEYM, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed el-Mısrî. el-Baḥrü’r-râʾiḳ. Thk. Zekeriyya Umeyrât. 9 cilt. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-ilmiyye, 1418/1997.
İBNÜ’L-HÜMÂM, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid b. Abdilhamîd es-Sivâsî el-İskenderî. Fetḥu’l-ḳadîr li’l-ʿâcizi’l-faḳīr. 10 cilt. Bulak: el-Matbaatü'l-Kübra'l-emîriyye, 1315/1897.
İBNÜ’N-NECCÂR el-FÜTÛHÎ, Ebû Bekr Takıyyüddîn Muhammed b. Ahmed b. Abdilazîz. Müntehe’l-irâdât fî cemʿi’l-Muḳniʿ maʿa’t-Tenḳīḥ ve ziyâdât, Thk. Abdülgani Abdülhâlik. 2 cilt. Beyrut: Âlemü'l-kütüb, ts..
İLÎŞ, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Mısrî. Mineḥu’l-celîl ʿalâ Muḫtaṣari’ş-Şeyḫ Ḫalîl. 4 cilt. Kahire: Dâru Sâdır, 1294.
KALYÛBÎ, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Ahmed b. Selâme. “Ḥâşiyetü’l-Ḳalyûbî ʿalâ Şerḥi’l-Maḥallî ʿale’l-Minhâc”. Ḥâşiyetân ʿalâ şerḥi Celâlüddîn Muḥammed Aḥmed el-Maḥallî ʿalâ Minhâci’ṭ-ṭâlibîn. 4 cilt. Kahire: Mektebetü Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1375/1956.
KARÂFÎ. Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdirrahmân el-Mısrî. eẕ-Ẕehîra. Thk. Said Aʿrâb. 14 cilt. Beyrut: Dâru'l-Garbi'l-İslâmî, 1414/1994.
KÂSÂNÎ, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd b. Ahmed. Bedâʾiʿu’ṣ-ṣanâʾiʿ fî tertîbi’ş-şerâʾiʿ. 7 cilt. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-ilmiyye, 1406/1986.
Math Central. “Curvature of the Earth”. Erişim: 19 Mayıs 2018. http://mathcentral.uregina.ca/QQ/database/QQ.09.97/dyck2.html.
Math Central. “Hidden by the curvature of the Earth”. Erişim: 19 Mayıs 2018. http://mathcentral.uregina.ca/QQ/database/QQ.09.02/shirley3.html
MÂVERDÎ, Ebü'l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habib. el-Ḥâvi’l-kebîr. Thk. Adil Ahmed Abdülmevcud & Ali Muhammed Muavvaz. 18 cilt. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1414/1994.
MERDÂVÎ, Ebü’l-Hasen Alâüddîn Alî b. Süleymân b. Ahmed. “el-İnṣâf fî maʿrifeti’r-râciḥ mine’l-ḫilâf”. el-Muḳniʿ, Şerḥu’l-kebîr, el-İnṣâf fî maʿrifeti’r-râciḥ mine’l-ḫilâf . Thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî & Abdülfettah Muhammed el-Hulv. 32 cilt. Cîze: Hicr li't-tibâa ve'n-neşr, 1414/1993.
MERGİNÂNÎ, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn Alî b. Ebî Bekr b. Abdilcelîl el-Fergânî. “el-Hidâye”. Fetḥu’l-ḳadîr li’l-ʿâcizi’l-faḳīr. 10 cilt. Bulak: el-Matbaatü'l-Kübra'l-emîriyye, 1315/1897.
Metabunk. “Earth's Curve Horizon, Bulge, Drop, and Hidden Calculator”. Erişim 19 Mayıs 2018. https://www.metabunk.org/curve/.
MEVSILÎ, Ebü’l-Fazl Mecdüddîn Abdullah b. Mahmûd b. Mevdûd. el-İḫtiyâr li-taʿlîli’l-Muḫtâr. Thk. Mahmud Ebu Dakîka. 5 cilt. Kahire: Dâru'l-Fikri'l-Arabî, 1370/1951.
NESEFÎ, Ebü’l-Berekât Hâfızüddîn Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd. “Kenzü’d-deḳāʾiḳ”. el-Baḥrü’r-râʾiḳ. Thk. Zekeriyya Umeyrât. 9 cilt. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-ilmiyye, 1418/1997.
NEVEVÎ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî. el-Mecmûʿ şerḥu’l-Müheẕẕeb. Thk. Muhammed Necîb el-Mutîʿî. 23 cilt. Cidde: Mektebetü'l-İrşâd, ts..
Omni Calculator. “Earth Curve Calculator”. Erişim 19 Mayıs 2018. https://www.omnicalculator.com/physics/earth-curvature.
ÖZEL, Ahmet. “Kıble”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 25: 367. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
RÛYÂNÎ, Ebü’l-Mehâsin Fahrülislâm Abdülvâhid b. İsmâîl b. Ahmed et-Taberî. Baḥrü’l-meẕheb fî fürûʿı meẕhebi’l-İmâm eş-Şâfiʿî. Thk. Ahmed İzzû İnâye ed-Dımaşkî. 14 cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türasi’l-Arabi, 1423/2002.
SÂVÎ, Ahmed b. Muhammed el-Mâlikî el-Halvetî. “Bulġatü’s-sâlik li-aḳrabi’l-mesâlik”. eş-Şerḥu’ṣ-ṣaġīr ʿalâ Aḳrebi’l-mesâlik. Thk. Mustafa Kemal Vasfi. 4 cilt. Kahire: Dâru'l-Meârif, ts..
SERAHSÎ, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsûṭ. 30 cilt. Beyrut : Dâru'l-Ma'rife, 1414/1993.
ŞÂFİÎ, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs. el-Üm. Thk. Rıfat Fevzi Abdülmuttalib. 11 cilt. Mensûra: Dârü'l-Vefâ, 1422/2001.
ŞİRÂZÎ, Ebû İshâk Cemâlüddîn İbrâhîm b. Alî b. Yûsuf. el-Müheẕẕeb fî fıḳhi’l-İmâm eş-Şâfiʿî. Thk. Zekeriyya Umeyrât. 3 cilt. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1416/1995.
ŞİRBÎNÎ, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed el-Hatîb el-Kāhirî. “el-İḳnâʿ fî ḥalli elfâẓi Ebî Şücâʿ”. Tuḥfetü’l-ḥabîb ʿalâ şerḥi’l-Ḫaṭîb. 5 cilt. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-ilmiyye, 1417/1996.
ŞİRBÎNÎ, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed el-Hatîb el-Kāhirî. Muġni’l-muḥtâc ilâ maʿrifeti meʿânî elfâẓi’l-Minhâc. Thk. Muhammed Halil Aytânî. 4 cilt. Beyrut: Dâru'l-Ma'rife, 1418/1997.
ŞİRVÂNÎ, Abdülhamîd. “Ḥâşiye alâ Tuḥfeti’l-muḥtâc bi-şerḥi’l-Minhâc”. Ḥavâşî Tuḥfetü’l-muḥtâc bi-şerḥi’l-Minhâc. 10 cilt. Kahire: Matbaatü Mustafa Muhammed, ts..
Tekne Dergisi. “Denizcilikte Merkator İzdüşümü”. Erişim: 19 Mayıs 2018. http://www.teknedergisi.com/denizcilikte-merkator-izdusumu/.
Türkiye Bilimler Akademisi Ulusal Açık Ders Malzemeleri. “Harita Projeksiyonları”. Erişim: 19 Mayıs 2018. http://www.acikders.org.tr/pluginfile.php/693/mod_resource/content/1/Unite4_harita_projeksiyonlari_guncel.pdf.
ÜNAL, Sadettin. “Kâbe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 14: 14-21. Ankara: TDV Yayınları, 2001.
VENŞERÎSÎ, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Yahyâ et-Tilimsânî el-Fâsî. el-Miʿyârü’l-muʿrib ve’l-câmiʿu’l-muġrib ʿan fetâvâ ʿulemâʾi İfrîḳıyye ve’l-Endelüs ve’l-Maġrib. 13 cilt. Vizâratü’l-evkâf ve’ş-şuûni’l-İslâmiyye li’l-Memleketi’l-Mağribiyye, 1401/1981.
Vikimy. “Merkator Projeksiyonu Hakkında Bilgiler”. Erişim: 19 Mayıs 2018. http://vikimy.com/l-tr/Merkat%C3%B6r_projeksiyonu.
Wikiderya. “Kerte hattı/İmece Deniz Ansiklopedisi”. Erişim: 19 Mayıs 2018. https://wikiderya.org/wiki/kerte-hatt%C4%B1.