KARATABAN (PEBRINE) VE BAYGINLIK (FLACHERIE) SALGINLARININ OSMANLI İPEK BÖCEKÇİLİĞİNE ETKİLERİ
Salgınlar, insanoğlunun tarih boyunca karşılaştığı sonuçları en ağır doğal felaketler olarak kabul edilmektedir. Salgın denilince öncelikle aklımıza belli bir coğrafyada ya da dünyanın büyük bir kısmında, milyonlarca insanın ölümüne neden olan veba, kolera, cüzzam, frengi, grip, sıtma, tifüs, trahom ve verem gibi hastalıklar gelmektedir. Salgınlara sebep olan hastalıklar sadece insan kaynaklı olmayıp hayvanlar ve bitkilerde de görülebilmektedir. Hayvanlarla ve bitkilerle olan etkileşim, bu hastalıkların insanlara da bulaşmasına neden olabilmektedir. Bu da küresel ölçekte önemli neticeler doğurabilmektedir. Bu duruma verilebilecek en önemli örnek, insanoğlunun yüzyıllarca en büyük korkularından biri olan ve kara ölüm olarak adlandırılan veba salgınlarıdır. Daha güncel bir diğer örnek ise, dünya çapında pandemiye neden olan ve yayılım hızıyla ülkelerin sağlık sistemlerini alt üst eden Covid 19 salgınıdır. Salgının her türlüsü doğrudan ya da dolaylı olarak insan ile ilişkili olup devletlere ve toplumlara demografik, sosyal ve ekonomik olarak etkileri kaçınılmazdır. Bu çalışmanın konusu, ipek böceklerinde görülen pebrine ve flacherie ya da Türkçe ifadeyle karataban ve baygınlık hastalıklarının Osmanlı ipek üretimine etkileri ve devletin bu hususta aldığı tedbirlerdir. Fransa ve İtalya’da ortaya çıkarak dünya ipek üretimini neredeyse bitme noktasına getiren karataban ve ardından görülen baygınlık hastalıkları, XIX. yüzyılın ortalarından itibaren Osmanlı coğrafyasına da sirayet emiş ve uzun yıllar devam ederek Osmanlı tekstil sanayiinin önemli kollarından biri olan ipekçilik endüstrisini derinden etkilemiştir. Söz konusu hastalıkların ortaya çıkışını, salgın hâline gelerek Osmanlı topraklarına bulaşmasını, ipekçiliğe olan etkilerini ve devletin aldığı tedbirleri konu alan bu çalışma, başta Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi olmak üzere, sair kütüphane ve arşivlerden elde edilmiş çok sayıda vesika, nizamname, risale ile konu ile ilgili araştırma eserler ve makalelerden faydalanılarak kaleme alınmıştır.
Anahtar Kelimeler:
İpek Böcekçiliği, Osmanlı, Koza, Hastalık, Salgın, Karataban/Pebrine, Baygınlık/Flacherie
THE EFFECTS OF THE PEBRINE AND FLACHERIE PANDEMICS ON OTTOMAN SERICULTURE
Pandemics are regarded as one of the most severe natural disasters that humanity has faced throughout history. When the epidemic is mentioned, we first think of diseases such as plague, cholera, leprosy, syphilis, influenza, malaria, typhus, trachoma and tuberculosis, which have caused the deaths of millions of people in a region or in most of the world. However, diseases that cause epidemics are not only of human origin but can also be seen in animals and plants. Human interactions with animals and plants can cause the transmission of these diseases to humans. This can have important consequences on a global scale. The plague epidemic, which has been one of the greatest fears of humankind for centuries and called the black death, is an example of this. Another more recent example is the Covid 19 outbreak that caused a worldwide pandemic and disrupted the health systems of countries. Therefore, all kinds of the epidemic are directly or indirectly related to human beings and their demographic, social and economic effects on states and societies are inevitable. The subject of this study is the effects of pebrine and flacherie diseases in silkworms on Ottoman silk production and the measures taken by the state. The pebrine disease, which emerged in France and Italy in the early 1850s, turned into an epidemic in a short time and reached all Europe and then the Ottoman lands. The effects of this disease on Ottoman sericulture were seen in 1857 for the first time. After this date, Ottoman sericulture entered into a rapid decline. It is understood that the first place where the disease was seen in Ottoman lands was Bursa. Because Bursa was one of the most important sericulture centers of both the Ottoman and the world. In the following years, when the negative effects of the flacherie epidemic were added, Ottoman sericulture was almost finished.
___
- BOA. A.MKT.MHM. 162/67; A.MKT.MVL. 102/20; BEO. 161/12014; DH.MKT. 111/16; DH.MKT. 1311/57; DH.MKT. 1403/32; DH.MKT. 1455/36; DH.MKT. 2851/38; HH.İ. 69/23; HR. MKT. 531/1; HR.MKT. 519/74; HR.MKT. 523/75; HR.TO. 102/86; HR.TO. 75/24; İ.DH. 438/28924; İ.MMS. 99/4185; İ.MVL. 470/21304; MV. 32/71; MV. 33/21; MVL. 233/75; MVL. 722/4; ŞD. 1173/2; ŞD. 1190/27; ŞD. 575/2; DH.İD. 17/35; DH.İD. 102/35; DH.MKT. 111/16
- Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi (HVS), 1325.
- Terakki, 1270 (M. 1869), nr: 79, 85, 90.
- Albayrak, Büşra, Kevork Torkomyan’ın “İpek Böceği beslemek” Adlı Kitabının Transkript ve Değerlendirmesi, Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bilecik 2018.
- Bozkurt, Nebi, “İpek”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), C. 22, Ankara 2000, ss. 361, 362.
- Çakıcı, Mustafa, Osmanlı Sanayileşme Çabalarında Bursa İpek Fabrikası Örneği (1851-1873), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2010.
- Çiftçi, Cafer, “Bursa’da İpekçilik”, Bursa’da Zaman, Ekim 2017, ss. 16-21.
- Güran, Tevfik, 19. Yüzyıl Osmanlı Tarımı, Eren Yayıncılık, İstanbul 1998.
- İnalcık, Halil, “İpek”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), C. 22, Ankara 2000, ss. 362-365.
- Mehmed Arif, İpek Böceği beslemek Usulü, Mütercimi: Mehmed Arif, Matbaa-i Ahmed İhsan, İstanbul 1326.
- Mehmed Emin, İpek Böcekleri, Kırk Ambar Matbaası, İstanbul 1302.
- Önsoy, Rıfat, Tanzimat Dönemi Osmanlı Sanayii ve Sanayileşme Politikası, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1988.
- Quataert, Donald, Anadolu’da Osmanlı Reformu ve Tarım (1876-1908), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2008.
- Torkomyan, Kevork, İpek Böceği Beslemek ve İpek Böceği İstihsal Etmek Usul ve Kavaidi, Duyun-ı Umumiye-i Osmaniye Varidat-ı Mahsusa İdare-i Merkeziyesi Matbaası, İstanbul 1314.
- Yıldırım, Mehmet Ali, “Duyûn-ı Umûmiyye İdaresi’nin Kurulmasından Sonra Osmanlı’da Kozacılığın (İpekböcekçiliğinin) Gelişimine Dair”, Mustafa Kemal Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 10/22, ss. 65-83.
- Yıldırım, Mehmet Ali, “Osmanlı’da Modern Ziraatın Gelişimine Katkı Sunan İki Ermeni Mütehassıs: Hagop Amasyan ve Kevork Torkomyan”, Sosyal Bilimler Dergisi, C. 6, S. 12, Aralık 2016, ss. 126-138.
- Yiğit, Ali Ata, “19. Yüzyıl Osmanlı İpek Böcekçiliği Politikası ve Eğitim Faaliyetleri”, Türk Dünyası Araştırmaları, 115/227, ss. 213-228.
- https://www.tarimorman.gov.tr/HAYGEM/Belgeler/Hayvanc%C4%B1l%C4%B1k/K%C3%BC%C3%A7%C3%BCk%20Evcil%20Yeti%C5%9Ftiricili%C4%9Fi/%C4%B0pekb%C3%B6cek%C3%A7ili%C4%9Fi/%C4%B0pekboce%C4%9Fi%20ve%20Dut%20Yeti%C5%9Ftiricili%. Erişim Tarihi: 26.08.2020.
- ISSN: 2717-6142
- Yayın Aralığı: Yılda 2 Sayı
- Başlangıç: 2019
- Yayıncı: Hatay Mustafa Kemal Üniversitesi
Sayıdaki Diğer Makaleler
ANTAKYA-HALEP ÇEVRESİNDE VEBA SALGINLARI VE SOSYO-EKONOMİK HAYATA ETKİLERİ (XIV-XV. YÜZYILLAR)
İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI DÖNEMİNDE TÜRKİYE’DE HUMMAYI KULÂİ (ŞAP HASTALIĞI) (1938-1942)
SALGIN HASTALIKLARLA MÜCADELEDE OSMANLI TAŞRA BELEDİYELERİNDEN ÖRNEKLER
DR. JEAN LAUMİNİER’E GÖRE: TARİH BOYUNCA VEBA VE YARATTIĞI FELAKETLERE BAKIŞ
KARATABAN (PEBRINE) VE BAYGINLIK (FLACHERIE) SALGINLARININ OSMANLI İPEK BÖCEKÇİLİĞİNE ETKİLERİ