İNGİLİZ, AMERİKAN VE TÜRK ARŞİV BELGELERİNE GÖRE KURTULUŞ SAVAŞI DÖNEMİNDE MARDİN SANCAĞI’NDAKİ BAZI SİYASİ OLAYLAR VE ŞAHSİYETLER

Yüzyıllardır süren Kuzey Mezopotamya’nın sosyal ve ekonomik bütünlüğü, Büyük Savaşı Osmanlı İmparatorluğu için bitiren Mondros Mütarekesi’yle bozulmaya başlamış; beş yıl sonra da Lozan Antlaşmasıyla resmen parçalanmıştır. Yerli ve yabancı arşiv belgeleri ile telifler incelenince, Kuzey Mezopotamya’nın bir parçası olan Mardin Sancağı’nın bütünden ayrılması sürecinde etkili olan ve Türkçe literatürde hiç bahsedilmeyen bazı olaylar ve şahsiyetlerin bulunduğu ortaya çıkmıştır. Bu süreçte meydana gelen olayların Sancağın aidiyetinin belirsizliğine sebep olduğu, oluşan belirsizlik nedeniyle şahsiyetlerin çıkarlarını korumak için sıkça taraf değiştirdiği veya çok taraflı oldukları, Nusaybin ve civarından pek çok kişinin Suriye’deki kısa ömürlü Arap Hükümeti’ne katıldığı, Sancak’taki Hristiyanların askere alınma korkusuyla İngiliz işgalindeki Musul’a kitlesel halde göçtükleri, Kürdistan Teali Cemiyeti’nin Sancağı ele geçirmek için özel bir çaba sarf ettiği, Koçgiri İsyanı’nın yankısının Mardin’e ulaştığı, Iraklı ve Doğu Suriyeli şahsiyetlerin Sancağa gelip, Irak ve Doğu Suriye’deki işgale direnişlerini BMM Hükümeti’nin desteğiyle bir süre buradan yönettikleri, Resulayn-Nusaybin demiryolunun tamiri için Almanların Nusaybin’e geldiği ve Cizre’de Kürt ve Arap temsilcilerinin katıldığı başarısız bir Panislamizm konferansının yapıldığı görülmüştür. Ayrıca BMM’nde mebusluk yapan Necip (Güven) ile Abdurrezzak Şatana’nın daha önce Kürdistan Teali Cemiyeti Mardin Şubesi’nin üyeleri oldukları, Heverki Konfederasyonu reisi Ali Bati’nin isyan etmeden önce İngilizlerle temas kurduğu fakat onlardan beklediği yardımı alamadığı, Fransız Binbaşı Robert Normand’ın Mardin’e gelmesinden önce iki Fransız subayın Mardin’e geldiği, Erzincanlı Pirizade Bekir’in Koçgiri İsyanı’nın devamında Mardin’i işgal ettiği ve Şeyh Muhammed Nuri El-Derşevi’nin Cizre'nin İngilizler ve Fransızlarca işgaline karşı halkı örgütlediği tesbit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Kürdistan Teali Cemiyeti Mardin Şubesi, Koçgiri İsyanı, Cizre Panislam Konferansı, Ali Bati, Kaddur Bey, Uceymi Sadun Paşa

SOME POLITICAL EVENTS AND PERSONALITIES IN THE MARDIN SANJAK DURING THE WAR OF INDEPENDENCE ACCORDING TO BRITISH, AMERICAN AND TURKISH ARCHIVE DOCUMENTS

The aim of this study is to follow the process of Mardin Sanjak's separation from Northern Mesopotamia after the Armistice of Mudros, through some local events and personalities. For this purpose, the information obtained from British, American and Turkish archival documents has been completed with information obtained from English, Arabic and Turkish compilations, and events and personalities have been described impartially. It has been observed how far the local events and the actions of the personalities are reflected in the policies of the central government and even of foreign (Iraqi and Syrian) governments. Old photographs of some local personalities, which have not been published anywhere until now, were obtained from various sources and visuality was added to the work. The fact that the names of a few of the personalities were later given to the neighbourhoods, boulevards and schools in the Sanjak and its environs, by their families and local authorities, has been included as a footnote in the historical narrative. Until the beginning of the War of Independence, the Mardin Sanjak had commercial and social ties with the neighbouring Mosul Province and the Detached Deir el-Zor Governorate. Mosul-Nusaybin-Deir el-Zor were the main markets and supply centres of Northern Mesopotamia (al-Jazeera), which ensured the integrity of that region. However, the social and economic integrity of Northern Mesopotamia, which lasted for centuries, began to deteriorate with the Armistice, which ended the Great War for the Ottoman Empire; five years later, the region was officially dismembered by the Treaty of Lausanne. While the Province of Mosul remained in Iraq and the Governorship of Deir el-Zor remained in Syria, the Sanjak of Mardin remained in Turkey. At the end of the study, it was revealed that there were some events and personalities that were influential in the process of separating the Mardin Sanjak, which is a part of Northern Mesopotamia, from the whole and were never mentioned in the Turkish literature. It was seen that the events that took place in this process caused the uncertainty of the Sanjak's belonging; that individuals (e.g. Qaddur Beg and Ajaimi Sadoun Pasha) frequently changed sides or were multilateral in order to protect their interests due to the uncertainty; that many people from Nusaybin and its surroundings joined the short-lived Arab Government in Syria; that the Christians in the Sanjak migrated en masse to Mosul, which was occupied by the British, for fear of conscription; that the Kurdistan Elevation Society made a special effort to seize the Sanjak; that the echo of the Koçgiri Rebellion reached Mardin; that Iraqi and Eastern Syrian personalities, such as civilians Seyid Muhammed, Abdurrazzaq Munir, Said Haj Thabit, and Captains Jamil Muhammed, Abdulhamid al-Dubbuni and Amin al-Umari, came to the Sanjak and led their resistance to the occupation in Iraq and East Syria for a while with the support of the GNA Government; that the Germans came to Nusaybin for the repair of the Ras al-Ayn-Nusaybin railway; that an unsuccessful Pan-Islamism Conference was held in Cizre with the participation of Kurdish and Arab representatives; and that the GNA and the French Governments tried to expand their sovereignty around the Sanjak despite the Ankara Agreement. In addition, it has been determined that Necip (Güven) and Abdurrezzak Şatana, who were deputies at the GNA, were previously members of the Mardin Branch of the Kurdistan Elevation Society; that Ali Bati, the head of the Heverki Confederation, had contacted the British before he rebelled, but could not get the help he expected from them; that before the French Major Robert Normand came to Mardin, two French officers came to there; that Şakir Macar's company from Nusaybin provided fabric to dress the soldier whose clothes were very bad; that Pirizade Bekir from Erzincan occupied Mardin in the continuation of the Koçgiri Rebellion; that the Mayor (?) Kasım Çelebi, who was understood to be collaborating with the rebels in Mardin, put pressure on the Christians in the city, and the American Missionary Ms. Fenenga reported this pressure to the British and American authorities in Mosul; that Sheikh al-Sunusi made Pan-Islamist propaganda in the Sanjak and its environs; that Sheikh Muhammed Nuri al-Darshawi organized the people against the occupation of Cizre by the British and the French; and that Cevat Paşa, the commander of the al-Jazeera Front, had a mosque built in his name in Midyat, unlike what he did in Çanakkale.

Keywords:

Mardin Branch of the Kurdistan Elevation Society, Kochgiri Rebellion, Pan-Islamism Conference in Jazirat ibn Umar, Ali Bati, Qaddur Beg, Ajaimi Sadoun Pasha,

PDF

___

Baghdad American Consulate, 14 June 1921, No: 70
Beirut American Consulate-General, 28 November 1921, No: 472
Constantinople Amerikan Embassy, 25 July 1921, No: 367, Enclosure: 2
Inter-departmental Conference on Middle Eastern Affairs, Secretary's Note (1919), London
Kurdistan and the Kurds, Reference IOR/L/MIL/17/15/22, 1919?, British Library: India Office Records and Private Papers
Mesopotamia: Police Reports, File 3467/1919, Reference IOR/L/PS/10/839, 10 May 1919-4 Jan 1921, British Library: India Office Records and Private Papers
Mesopotamia: Intelligence Reports, File 301/1921, Reference IOR/L/PS/10/962, 15 Nov 1920-31 Oct 1921, British Library: India Office Records and Private Papers
Mesopotamia: boundaries and disturbances at Deir-es-Zor: 1, Reference IOR/L/MIL/5/799, 28 Oct 1919-2 Sep 1920, British Library: India Office Records and Private Papers
Military Report on Iraq (Area 9), Central Kurdistan (1929), Air Ministry, London
Military Report on Mesopotamia (Iraq), Area 1 (Northern Jazirah), Provisional (1922), The General Staff British Forces in Iraq
Military Report on Mesopotamia (Iraq), Area 8 (Western Kurdistan), Provisional (1923), The General Staff British Forces in Iraq
Personalities (1923), Government Press, Baghdad
TBMM Gizli Celse Zabıtları, Cilt:1, 22/01/1921
----------------------------------, Cilt: 3, 22/07/1922
TBMM Zabıt Ceridesi, Cilt: 11, 16/07/1921
---------------------------, Cilt: 17, 05/04/1925
Unrest in Northern Mesopotamia (Kurds), Reference IOR/L/MIL/5/798, 12 Feb 1919-10 Apr 1920, British Library: India Office Records and Private Papers
Allawi, A. A. (2016), I. Faysal, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul
Altuğ, S. (2011), Sectarianism in the Syrian Jazira: Community, Land and Violence in the Memories of World War I and the French Mandate (1915- 1939), University of Utrecht, Yayımlanmamış Doktora Tezi
Atatürk Özel Arşivinden Seçmeler IV (1996), Genelkurmay Başkanlığı ATASE Yayınları, Ankara
Ayabakan, L. (2020), Kürt-İngiliz İlişkilerinde Özerklik Sorunu 1918-1925, Googlebooks
Aydın, S., Emiroğlu, K., Özel, O., Ünsal, S (2019)., Mardin Aşiret-Cemaat-Devlet, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 3. Baskı, İstanbul
Basri, M. (2004), Modern Irak’ta Siyasi Medya 2. Kısım, Dar-el Hikmet Yayınevi, Londra (Arapça)
Baykal, B. S. (2020), Heyet-i Temsiliye Kararları, Türk Tarih Kurumu, 3. Baskı, Ankara
Bozan, O. (2021), Birinci Dünya Savaşı ve Millî Mücadele Döneminde Mardin, Çizgi Kitabevi, Konya
Demir, E. (2017), Misak-ı Milli II, Hiperlink, İstanbul
Dolapönü, H. (1972), Tarihte Mardin, Hilal Matbaacılık, İstanbul
Duru, O. (2006), Amerikan Gizli Belgeleriyle Türkiye’nin Kurtuluş Yılları, İş Bankası Yayınları, İstanbul
Eldem, F. T., "Cihan Harbi’nden Sonra İtilaf Devletlerinin Mardin Sancağı’nı İşgal Girişimleri" . Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi 5, 2021: 252-267
Elemana, N., “Şeyh Senusi’nin Milli Mücadele Dönemi’nde Anadolu’daki Güzergâhı ve Kronolojisi”, Proceedings Book, 3rd Eurasian Conference on Language and Social Sciences Antalya, June 27 – 29, 2018: 167-181
-----------------(b), “Milli Mücadele’nin Dini Önderlerinden Şeyh Ahmed Senusi’nin Tarsus ve Mersin’de İkametleri ve Türkiye’den Ayrılışı”, Journal of Universal History Studies (JUHIS), Vol. I, Issue 1, 2018: 22-43
İğdemir, U. (2020), Heyet-i Temsiliye Tutanakları, Türk Tarih Kurumu, 2. Baskı, Ankara
İrade-i Milliye Tıpkı Basım ve Yeni Harflerle (2014), Sivas Belediyesi, 4. Baskı, Sivas
Jamal, B. (2014), “Chapitre 4– La renaissance de la Jéziré : Deir ez-Zor ottomane, de la désertion à la reconstruction”. David, J-C. & Boissière, T. Alep et ses territoires: Fabrique et politique d’une ville (1868-2011), Beyrouth- Damas: Presses de l’Ifpo: 105-119
Jumaily, Q. K. (1999), Irak ve Kemalizm Hareketi (1919-1923), Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara
Kılınçkaya, D. M. (2008), Osmanlı Yönetimindeki Topraklarda Arap Milliyetçiliğinin Doğuşu ve Suriye, ATAM, 2. Baskı, Ankara
Mumcu, U. (2018), Kürt-İslam Ayaklanması, Um:ag Vakfı, 32. Baskı, Ankara
Önalp, K. ve Üstünsoy, H. (1986), Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi, Sina - Filistin Cephesi, 4. Cilt, 2. Kısım, Ankara, Genelkurmay Başkanlığı Basımevi
Polat Ü. (2019), Türk-Arap İlişkileri, Kronik, İstanbul
Rafik, A. (1994), “Türkiye-Suriye İlişkileri 1918-1926", Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Sayı. 88
Şimşek, M. (2011), “Cumhuriyet Dönemi İdil Süryanileri”, Doru, M. N (Ed.)., Uluslararası Geçmişten Günümüze İdil Sempozyumu Bildirileri, Şırnak Üniversitesi, İstanbul
Şimşir, B. N., (Ed.), British Documents on Atatürk (1919-1938) (2005), Vol. V, Türk Tarih Kurumu, Ankara
Tauber, E. (1995), The Formation of Modern Syria and Iraq, Routledge Türk İstiklal Harbi IV’üncü Cilt Güney Cephesi (2009), Genelkurmay Başkanlığı ATASE Yayınları, Ankara
Umar, Ö. O. (2003), Türkiye-Suriye İlişkileri (1914-1940), Fırat Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları Merkezi Yayınları, Elazığ
------------------- (2004), Suriye (1908-1938), ATAM, Ankara
Yaşın A. (1983), Bütün Yönleriyle Cizre, Dicle Kitapevi, Yücel Matbaası, Mardin
Yılmazer, C. A., “Milli Mücadele’den Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne: Mehmet Necib Güven ve Meclis Faaliyetleri”, Millî Kültür Araştırmaları Dergisi (MİKAD). Cilt: 1- Sayı: 1- Haziran 2017: 44-55
https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/orgeneral-cevat-cobanli-1870-1938/, Erişim tarihi: 01/08/2022
"بياندور" ملحمة في تاريخ الجزيرة السورية (esyria.sy), Erişim tarihi: 25/07/2022
http://www.cevaplar.org/index.php?content_view=6434&ctgr_id=91, Erişim tarihi: 18/07/2022
موقع قبائل وعشائر الملية الرسمي Milan Kabyles, Milli ِAşireti, (18 Ağustos 2019)., قدور بك ملي زادة: نود التوضيح بان كلمة زادة (ملي زادة). تعني (ابن الملي). التي يقابلها باللغة العربي كلمة (ابن)., و يقابلها بالتركي كلمة (اوغلو)., [Resim ekli], [Statü güncel], Facebook, https://www.facebook.com/344685592644622/posts/710096146103563/
مهند الكاطع: القامشلي 1928 - التاريخ السوري المعاصر (syrmh.com), Erişim tarihi: 11/07/2022
http://yahyamunis.blogspot.com/2013/05/munis-el-dersevi-ailesi.html, Erişim tarihi: 04/07/2022
Şeyh Muhammed Nuri Ed- Dirşevi Hayatı ve Kişiliği (haberinkapisi.com), Erişim tarihi: 04/07/2022