Destandan Gerçeğe: İran Mitolojisinde Hile Sembolü Rüstem ve Rüstem Paşa

Fars edebiyatının önemli eserlerinden olan Şehnâme kahramanları ve vakaları şiirimize geçen kaynak eserlerdendir. Klasik Türk şiirinde Şehnâme kahramanlarının benzetme unsuru olarak ele alınması özellikle XVI ve XVII. yüzyılda zirveye ulaşmıştır. Şehnâme ve Şehnâme kahramanları kimi zaman övgü unsuru olarak ele alınırken kimi zaman da yergi unsuru olarak şiirde kullanılmıştır. İran’ın efsanevî kahramanlarından olan Rüstem Şehname’de anlatıldığı kadarıyla bir savaşta tanımadığı oğlu Sührab ile cenk ederken bir hile ile kurtulup oğlunu öldürmüştür. Farsçada “destan” kelimesi hile demek olup Rüstem’in bir ismi de “Rüstem-i Destan”dır. Böylece Rüstem ismi ve mekr/hile kelimesi arasında manadan kaynaklanan bir bağlantı kurulmuş, Rüstem İran mitolojisindeki olağanüstü kahramanlıklarının yanında mücadelede hile yapmanın sembolü olarak edebiyata geçmiştir. Rüstem Paşa ise Kanunî Sultan Süleyman devri veziriazamlarından biridir. On beş sene görevde kalan Rüstem Paşa kendisinin ve padişahın hazinesini zenginleştirme gayreti göstermiş, ilk kez tarafından yapılan memuriyetleri rüşvetle verme uygulamalarıyla tarihe geçmiştir. Tavırlarındaki sertlik sebebiyle bazı şairlerin onu ömründe hiç gülmemiş olmakla hicvettikleri Rüstem Paşa bu özelliklerinin ötesinde Şehzade Mustafa’nın katline hileli deliller hazırlaması sebebiyle suçlanmıştır. Klasik Türk şiirinde mekr-i Rüstem tarih ibaresi kasıtlı olarak Şehnâme kahramanı Zaloğlu Rüstem’den bahsedermiş görünümünde Rüstem Paşa için kullanılmıştır. Çalışmamız mit-tarih ilişkisine dayanan ve destandan gerçeğe uzanan bu çizgide klasik Türk edebiyatı şairlerinin hile yaparak Şehzade Mustafa’yı bertaraf ettiğini düşündükleri Rüstem Paşa’yı Zaloğlu Rüstem sembolüyle anlatımlarını ve olaya gösterdikleri tepkileri yansıtmayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Mit, Fars, Rüstem, Klasik Türk Edebiyatı, Rüstem Paşa.

From Epic to Reality: Rustem, the Symbol of Trick in Iranian Mythology, and Rustem Pasha

The heroes and cases of the Shahnameh (the Epic of Kings), one of the significant works of Persian literature, are among the reference works in our poetry. The discussion of Shahnameh's heroes as an element of simile in classical Turkish poetry reached its peak, especially in the XVI and XVII centuries. Shahnameh and Shahnameh's heroes are sometimes discussed as an element of praise and sometimes as an element of lampoon in poetry. As it is told in the Shahnameh, Rustem, one of the legendary heroes of Iran, was fighting with his son Suhrab in a war, whom he did not know, but he rescued with a trick and killed his son. The word "legend" in Persian means trick and another name of Rustem is "Rüstem-i Destan" (Destana Rustemê). Thus, a meaningful connection was established between the name Rüstem and the word mekr/hile (deception/trick), and Rustem took part in literature as a symbol of trick in the struggle as well as the extraordinary heroism in Iranian mythology. On the other hand, Rustem Pasha is one of the grand viziers of the reign of Suleiman the Magnificent. Rustem Pasha, who served for fifteen years, made an effort to enrich himself and the sultan's treasury, and the official duties made by him for the first time went down in history with bribery practices. Rustem Pasha, whom some poets satirized for not having laughed in his life due to taking a firm stand, was accused of preparing false evidence for the murder of Sehzade Mustafa apart from these characteristics. In classical Turkish poetry, the phrase "mekr-i Rustem" is used for Rustem Pasha, which seems to deliberately mention Rustem-i- Zal, the hero of the shahnameh. In this line, which is based on the myth-history relationship and extends from epic to reality, our study aims to reflect the narrative of the poets of classical Turkish literature on Rustem Pasha, the symbol of Rustem-i-Zal about whom they think disposed of Sehzade Mustafa by tricking, and their reactions to the events.

Keywords:

Myth, Persian, Rrstem, Classical Turkish Literature, Rustem Pasha,

PDF

___

Bizbirlik, A. (2004). Kroniklerde Osmanlı Devleti Yöneticilerine Yapılan Eleştiriler Üzerine (Başlangıçtan XVI. Yüzyılın Sonuna Kadar). Bilig, 31, 51-69.
Busbecq, O. G. D. (1974). Türkiye’yi Böyle Gördüm. (A.Kurutluoğlu, Çev.). Tercüman 1001 Temel Eser Yayınları.
Çavuşoğlu, M. (1977). Yahyâ Bey: Dîvan (Tenkidli Basım). İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
Çavuşoglu, M. (1978). 16. Yüzyılda Yaşamış Bir Kadın Şâir Nisâyî. Tarih Enstitüsü Dergisi, 9, 405–417.
Çavuşoğlu, M. (1982). Şehzâde Mustafa Mersiyeleri. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, 641-686.
Dağlar, A. (2013). Türkçe Mektupları Işığında Ebussuud Efendi’nin Beşerî Münasebetleri. Osmanlı Araştırmaları/The Journal Studies XLI, 279- 320.
Danişmend, İ. H.(1925). İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi II. Türkiye Yayınevi.
Devellioğlu, F. (1992). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat. Aydın Kitabevi.
Güldaş, A. (1989). Bilinmeyen Şehzade Mustafa Mersiyeleri. Kubbealtı Akademi Mecmuası, 18/3, 37-49.
Hammer, J. V. (1990). Büyük Osmanlı Tarihi. (M. Ata, Çev.). Üçdal Neşriyat.
İpekten, H. (1996). Divan Edebiyatında Edebî Muhitler. Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
İsen, M. (1994). Acıyı Bal Eylemek / Türk Edebiyatında Mersiye. Akçağ Yayınları.
Nurettin G.(2015). Son Dönem Osmanlı Aydınlarında Farsçanın Tesiri ve İbnülemin Mahmud Kemal (ö. 1957) Örneği. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 15, 167-194.
Gökbilgin, M . (1956 ). Rüstem Paşa ve Hakkındaki İthamlar. Tarih Dergisi, 8 (11- 12), 11-50 .
Gültekin, H. (2013). Firdevsî, Şeh-nâme, Şeh-nâmecilik ve Meşâhîr-i İslâm’da Firdevsî Maddesi. The Journal of Academic Social Science Studies, International Journal of Social Science VI (3), 239-261.
Kartal, A. (2010). Şiraz’dan İstanbul’a Türk-Fars Kültür Coğrafyası Üzerine Araştırmalar. Kurtuba Yayınları.
Kosovalı, S. (2021). Mitoloji El Kitabı. Ren Kitap.
Kumru, C. (2014). Koca Nişancı Celâlzâde Mustafa Çelebi ve Eserlerine Toplu Bir Bakış. Mediterranean Journal of Humanities IV (1), 201-213.
Lugal, N. (1947). Şeh-nâme II. Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
Onay, A.T. (1993). Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Péri, B. (2017). 16. Yüzyıl Kadın Şairi Nisâyî’nin Bir Şiirine Notlar, Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatında “Kadın” Sempozyumu. Amasya Üniversitesi, Amasya.
Şentürk, A. A. (1998). Yahyâ Beğ’in Şehzâde Mustafa Mersiyesi yahut Kanunî Hicviyesi. Enderun Kitabevi.
Şişman, B., & Kuzubaş, M. (2012). Şehnâme’nin Türk Kültür ve Edebiyatına Etkileri. Ötüken Yayınları.
Yıldırım, N. (2017). Fars Mitolojisi Sözlüğü. Kabalcı Yayınları.
Uzunçarşılı, İ. H. (1983). Osmanlı Tarihi II. Türk Tarih Kurumu Yayınları.