Niyâzî-İ Mısrî Divânı’nda “Fî Evâili’s-Sülûk” Kayıtlı Gazellerde Âşığın Hâlleri

İslâmî Türk Edebiyatı’nın 17. yüzyıldaki temsilcilerinden mutasavvıf şair Niyâzî-i Mısrî (ö. 1105/1694) eserlerinde ilâhî aşkı yoğun bir şekilde işlemiştir. Birçok eserinin yanında özellikle divânındaki pek çok şiirde ilâhî aşk, ana temayı oluşturur. Tasavvufa girişinden itibaren seyr ü sülûku boyunca kendisindeki haller eserlerine yansımıştır. Niyâzî-i Mısrî, seyr ü sülûkunun başlangıç dönemlerinde söylendiğini belirtmek üzere divânında 19 adet şiirine “Fî Evâili’s-Sülûk” kaydı düşmüştür. Bu çalışmada “Fî Evâili’s-Sülûk” kayıtlı gazeller incelenmeye çalışılmıştır. Seyr ü sülûkunun ilk dönemlerinde ilâhî aşkın bir sufi olarak kendisinde oluşturduğu haller, şiirleri üzerinden açıklanmak istenmiştir. Bu kayıttaki gazeller sınıflandırmaya tâbi tutulmuş ve âşığın hallerini işleyen beş gazel belirlenmiştir. Âşığın hallerini konu edinen 47, 50, 51, 117 ve 184 numaralı gazeller başta olmak üzere “Fî Evâili’s-Sülûk” kayıtlı diğer gazellerden de örnekler incelenmiştir. Gazellerin açıklaması yapılırken transkripsiyonlu metni ve günümüz Türkçesine çevrilmiş hali birlikte verilmiştir. Gazeller konu bağlamında izah edilirken, metnin daha iyi anlaşılmasını sağlamak için şiirde geçen tasavvufî kavram ve mazmunların açıklamasına gidilmiştir. Âşığın hallerini 13 başlık altında incelemeye çalıştığımız bu makalede ele alınan konuyu desteklemek için başta Niyâzî-i Mısrî’nin divânı ve diğer eserleri olmak üzere belli başlı diğer sufi şairlerin eserlerinden de yararlanılmıştır. Aynı zamanda şiirlerin dînî içerikli metinler olması hasebiyle Niyâzî-i Mısrî’nin atıf yaptığı âyet ve hadislere de gerekli yerlerde başvurulmuştur.

Anahtar Kelimeler:

İslâmî Türk Edebiyatı, Tasavvuf, Niyâzî-i Mısrî, İlâhî Aşk, Âşık, Âşığın Özellikleri, Sufi.

The Situations of Lover in Gazeles Registered “Fī Awāʾil al-Sulūk” in Niyāzī-i Misrī Diwân

PDF

___

Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. Beyrut: Müesseset-ü’r-Risâle, 2001.
Arabî, Muhyiddin İbn. Fütûhât-ı Mekkiyye. çev. Ekrem Demirli. 18 Cilt. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2007.
Arı, Bülent - Türkan, Hüseyin Kürşat. “2. Uluslararası Hoca Ahmed Yesevî Sempozyumu Bildirileri”. Hoca Ahmed Yesevî’nin Hikmetlerinde Nasihat Yoluyla Halk Eğitimi. ed. Hayrullah Kahya. 217-226. Ahmet Yesevi Üniversitesi, 2018.
Armutlu, Sadık. “Kelebeğin Ateşe Yolculuğu: Klasik Türk ve Fars Edebiyatında Şem‘ü Pervane Mesnevileri”. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 39 (2009), 877-907.
Aşkar, Mustafa. Mehmed Niyâzî-i Mısrî el-Malatî, Hayatı, Eserleri ve Tasavvuf Anlayışı. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1998.
Ayverdi, İlhan. Misalli Büyük Türkçe Sözlük. İstanbul: Kubbealtı Neşriyat, 2010.
Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Anka Yayınları, 2004.
Çeçen, Halil. Niyâzî Mısrî’nin Hatıraları. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2006.
Demirli, Ekrem. “Vahdet-i Vücûd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/431-435. Ankara: TDV Yayınları, 2012.
Doğan Muhammet Nur. Hüsn ü Aşk. İstanbul: Yelkenli Kitabevi, 2006.
Doğan, Muhammet Nur. Leyla ve Mecnun. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2000.
Düzen, İbrahim. Azîz Nesefî’ye Göre Allah Kâinat İnsan. İstanbul: Furkan Yayınları, 2000.
Emre, Mehmet Efdal. Niyâzî-i Mısrî Dîvânı ve Şerhi. İstanbul: Âlem Ticaret ve Yayıncılık, 5. Basım., 2017.
Erdoğan, Kenan. Niyâzî-i Mısrî Dîvânı. Ankara: Akçağ Yayınları, 3. Basım, 2019.
Erginli, Zafer(ed.). Metinlerle Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kalem Yayınevi, 2006.
Filiz, Lütfi. Noktanın Sonsuzluğu. İstanbul: Pan Kitabevi, 2013.
Gölpınarlı, Abdülbaki. Mesnevî Tercemesi ve Şerhi. 6 Cilt. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1990.
Güncel Türkçe Sözlük. Erişim 01 Mayıs 2021. http://sozluk.gov.tr
Gürer, Betül. “Övgü ve Yergi Bağlamında Sufilerin Nazarında Hallâc-ı Mansûr”. İlahiyat Tetkikleri Dergisi 47 (2017), 171-197.
Güzel, Ragıp. Yunus Emre Dîvânı. İstanbul: Çelik Yayınevi, 2009.
İbn Fûrek. El- İbâne an Turuki’l- Kâsidîn: Tasavvuf Istılahları (eleştirmeli Metin - Çeviri). çev. Ahmet Yıldırım - Abdülgaffar Aslan. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 1. baskı., 2014.
Kâşânî Abdürrezzak. Tasavvuf Sözlüğü. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: İz Yayıncılık, 4. Basım, 2015.
Kelâbâzî, Muhammed b. İbrâhim el-. Ta’arruf, haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1992.
Kemikli, Bilal (ed.). Mevlid Külliyâtı. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2016.
Kılıç, Mahmud Erol. Tasavvufa Giriş. İstanbul: Sufî Kitap, 4. Basım, 2013.
Konevî, Sadreddin. Esmâ-i Hüsnâ Şerhi. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Kapı Yayınları.
Köprülü, Fuad. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara: Akçağ Yayınları, 9. Basım, 2003.
Kur’an Yolu Meali, haz. Hayrettin Karaman-Mustafa Çağrıcı vd. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 8. Basım, 2020.
Kurnaz, Cemal. “Vuslat Yolculuğu”, Turkish Studies 5/3 (Yaz 2010), 447-461.
Levend, Agâh Sırrı. Divan Edebiyatı-Kelimeler ve Remizler Mazmunlar ve Mefhumlar. İstanbul: Enderun Kitabevi, 4. Basım, 1984.
Mısrî, Niyâzî-i. İrfân Sofraları, çev. Süleyman Ateş. Ankara: Emel Matbaası, 1971.
Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî en-, Sünen’ün-Neseî. çev. A. Muhtar Büyükçınar vd. 8 Cilt. İstanbul: Kalem Yayıncılık, 1981.
Okçu Naci. “Hüsn ü Aşk”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/29. Ankara: TDV Yayınları, 1999.
Onay, Ahmet Talât. Açıklamalı Divan Şiiri Sözlüğü. haz. Cemal Kurnaz. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2021.
Öngören, Reşat. ”İbrahim b. Edhem”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/295-296. Ankara: TDV Yayınları, 2000.
Pala, İskender. Ansiklopedik Dîvan Şiiri Sözlüğü, İstanbul: Kapı Yayınları, 31. Basım, 2020.
Rabbânî, Ahmed-i Fârûkî Serhendî İmâm-ı. Mektûbât Tercemesi. çev. Hüseyin Hilmi Işık. İstanbul: Hakikat Kitabevi, 2020.
Schimmel, Annemarie; İslam’ın Mistik Boyutları, çev. Ergun Kocabıyık. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 3. Basım, 2012.
Sinsoysal, Betül. İbrahim Gülşenî’nin Türkçe Divanındaki Tasavvufî Kavramlar Üzerine Bir İnceleme. Eskişehir : Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
Soysaldı, İhsan. Tasavvufta Aşk. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2015.
Tarlan, Ali Nihat. Fuzûlî Divânı Şerhi. Ankara: Akçağ Yayınları, 7. Basım, 2009.
Tatcı, Mustafa. Yunus Emre Külliyatı Yunus Emre Divanı Tenkitli Metin. 2 Cilt. İstanbul: MEB Yayınları, 2005.
Tirmizî, Ebû İsâ Muhammed b. İsâ b. Sevre b. Musâ b. ed-Dahhâk. es-Sünen. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
Uludağ, Süleyman. Tasavvufun Dili. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2. Basım, 2016.
Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2. Basım, 2016.
Uzun, Mustafa İsmet. “Ya’kûb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 43/276-277. Ankara: TDV Yayınları, 2013.
Vanlı, Murat. 17. Yüzyıl Türk Şiirinde Tasavvuf Telakkisi. Ankara: Gece Kitaplığı, 2020.
Yılmaz, Hasan Kamil. Ana Hatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar. İstanbul: Ensar Neşriyat, 1998.
Yılmaz, Mehmet. Kültürümüzde Arapça ve Farsça Asıllı Vecizeler Sözlüğü. İstanbul: Sütun Yayınları, 2008.
Zavotçu, Gencay. “Ney’in Öyküsü ve Dîvân Şiirinde İşlenişi”. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 39, (2009) , 719-751.
Zebîdî, Zeynü’d-dîn Ahmed b. Ahmed b. Abdi’l – Lâtîfi’z –.Sahîh-i Buhârî Muhtasarı Tecrîd-i Sarîh Tercemesi. 8 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1981.