AYASOFYA-I KEBÎR CAMII ŞERÎFI HAT LEVHALARI VE KITÂBELERINDE YER ALAN HADIS METINLERI ÜZERINE BIR DEĞERLENDIRME

İstanbul’un simgelerinden biri olan Ayasofya, 916 yıl kilise, fetihle birlikte 481 yıl cami, 86 yıl da müze olarak kullanılmış ve 2020’de yeniden camiye dönüştürülmüştür. İstanbul’un Fatih tarafından fethedilmesi ardından kiliseden camiye dönüştürülen Ayasofya’ya geçmişten günümüze bazı eklemelerde bulunulmuştur. Bu eklemelerin önemli bir unsuru da hat levhaları ve kitâbelerdir. Ayasofya-i Kebîr Cami-i Şerîfi ve manzumesinde bu manâda birçok levha ve kitâbe yer almaktadır. Levha ve kitâbeler Arapça’dır. Az sayıda Osmanlıca Türkçesi ve Farsça metinler de bulunmaktadır. Dönemin hadislere ve Kur’ân-Sünnet bütünlüğüne yaklaşımı nasıldır? Sünnetin dindeki yeri açısından dönemle ilgili bazı bulgular elde edilebilir mi? Hat levhalarında yer alan metinlerin tercih sebepleri nedir? Hadis seçiminde sıhhat açısından hassasiyet gösterilmiş midir? Hz. Peygamber’e muhabbetin izleri bulunabilir mi? Çalışma bu sorulara cevap bulma çerçevesinde sürdürülecek hadise verilen değer ve sünnete itisamın boyutları anlaşılmaya çalışılacaktır. Doğrudan ya da dolaylı olarak hadislerle ilişkili metinler tespit edilecek, hadis metinlerinin sened ağları verilecek, ayrıca rivâyetler sıhhat açısından değerlendirilecektir. Levhalarda yer alan metinlerin, sünnete itisam, Hz. Peygamber’e muhabbet, Kur’ân-Sünnet bütünlüğünü yansıtması ve teslîse karşı tevhîd vurgusu açılarından içerik analizi yapılacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Hadis, Ayasofya, Hat, Levha, Kitâbe.

PDF

___

Aclûnî, İsmâîl b. Muhammed. Keşfü’l-Hafâ. Kahire: Mektebetü’l-Kuds, 1351.
Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh b. Muhammed. Müsned. Nşr. Şuayb el-Arnâûd – Âdil Mürşî, Beyrût: Müessesetür-Risâle, 2001.
Akgündüz, Ahmed vd. Üç Devirde Bir Mâbed Ayasofya. İstanbul: Osmanlı Araştırmalı Vakfı Yayınları, 2005.
Alıcı, Mustafa. “Şefâat”. Türkiye Diyânet Vakfı İslam Ansiklopedisi.38/411-12. İstanbul: Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, 2010.
Arpaguş, Hatice Kelpetin. “Kelime-i Tevhîd”. Türkiye Diyânet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 25/214-15. İstanbul: TDV Yayınları, 2002.
Beyhâkî, Ahmed b. El-Hüseyin b. Ali b. Mûsa. El-Medhal ile’s-Süneni’l-Kübrâ. Kuveyt: Dârü’l-Hülefâ, ty.
Beyhâkî, Ahmed b. El-Hüseyin b. Ali b. Mûsa. Şuabu’l-Îmân. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 2003.
Beyhâkî, Ahmed b. El-Hüseyin b. Ali b. Mûsâ Ebûbekir. Es-Sünenü’l-Kübra. Nşr. Muhammed Abdü’l-Kādir Atâ. Beyrût: Dârü’l-Kitâbi’l-İlmiyye, 2003.
Beyhâkî, Ahmed b. el-Hüseyin b. Alî b. Mûsâ. Delâilü’n-Nübüvve. Nşr. Abdulmu’tî yy.: Dârü’l-Kitâbi’l-İlmiyye, 1988.
Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâil. Sahîhu’l-Buhârî. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
Buhârî, Tahrîcü’l-Ehâdîsi’l-Merfûâti’l-Müsnedeti fî Kitâbi’t-Târîhi’l-Kebiri li’l-Buhâri. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 1999.
Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Edebü’l-Müfred. Riyâd: Mektebetü’l-Meârîf, 1998.
Cafer b. Hayyân, Abdullah b. Muhammed. Kitâbü’l-Emsâl fî-Ehâdîsi’n-Nebevî. Bombay: ed-Dârü’s-Selefî, 1987.
Çakan, İsmail Lutfi. “Fetih Hadisi ve Akşemseddîn’in Fetihteki Yeri”. Akşemseddin Sempozyumu. 153-163. Ankara: Akşemsettin Vakfı Yayınları, 1991.
Derman, Uğur, ve Mustafa İzzet Uzun. “Besmele”, 5/532-37. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
TRT DİYANET, Türkiye Radyo Televizyonları Diyanet Televizyonu. "Ayasofya Camii’ne ‘Ayasofya-i Kebir Cami-i Şerifi’ tabelası asıldı”. Erişim 29 Nisan 2021. https://www.diyanethaber.com.tr/ayasofya/ayasofya-camii-ne-ayasofya-i-kebir-cami-i-serifi-h11506.html.
DİB, Diyanet İşleri Başkanlığı. “Ayasofya-i Kebir Cami-i Şerifi Sempozyumu”. Erişim 29 Nisan 2021. https://camilerhaftasi.diyanet.gov.tr/tr-TR/Sempozyum/Icerik//2040/sempozyum
Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eşas es-Sicistânî. Zühd. 1. Hılvan: Dârü’l-Müşkât, 1993.
Ebû Dâvûd, Sünen-i Ebî Dâvûd. yy.: Dârü’r-Risâleti’l-Arabiyye, 2009.
Ebu Hasan, Ali b. Muhammed b Muhammed b. Habîb el-Basrî. el-Emsâl ve’l-Hikem. Nşr. Fuad Abdülmünim. Riyâd: Dârü’l-Vatan, 1999.
Ebu'l-Hüseyin, Abdülbâkî b. Kāni b. Merzûk b. Vâsık el-Emevî. Nşr. Salih b. Sâlim. Mucemü’s-Sahâbe. Medine: Mektebetü’l-Ğürebâ, 1418.
Erûl, Bünyamin. “Çankırı Süleymaniye Camiinde Bulunan Kitâbeler Üzerine Anadolu’da Hadis Geleneği ve Dârü’l-Hadisler Sempozyumu. Ed. Mahmut Düzenli. 369-401. Samsun: Samsun Üniversitesi İlâhiyât Fakültesi Yayınları, 2011.
Ertuğay, Recep. Müsteşriklerin Yumuşak Dikeni W. Motgomery Watt’ın İslâm Amentüsüne Yaklaşımı. Kayseri: Kimlik Yayınları, 2017.
Eyice, Semavi. “Ayasofya”. Türkiye Diyânet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 206-208. İstanbul: Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, 1991.
Fayda, Mustafa. “Hülâfâ-i Râşidîn”. Türkiye Diyânet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 18/324-38. İstanbul: Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, 1998.
Fayda, “Muhammed”. TDV Türkiye Diyânet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 30/479-81. İstanbul: Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, 2005.
Görmez, Mehmet vd. Hadislerle İslâm Hadislerin Hadislerle Yorumu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2013.
Hakîm en-Neysabûri, el-İmam el-Hafız Ebû Abdillah Muhammed b. Abdillâh. el-Müstedrek ale’s-Sahihâyn. Nşr. Mustafa Abdülkadir Ata. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-İlmiyye, tsz.
Irakî, Ebû’l-Fadl Zeynü’d-Dîn Abdurrahman b. el-Hüseyin b. Abdirrahman. El-Muğnî an Hamli’l-Esfâr fi’l-Esfâr fî tahrîci mâ fî’l-İhyâi mine’l-Ehbâr. Beyrut: Dâru İbn Hüzeyme, 2005.
İbn Abdi’l-Berr, Ebû Ömer Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed. Nşr. Muhammed el-Becâvi. el-lstiab fi Ma'rifeti'l Ashab. Beyrût: Dârü’l-Ceyl, 1992.
İbn Ebî Şeybe, Abdullah b. Muhammed b. İbrahim b. Osman Ebûbekir. el-Musannef fi’l-Ehâdîs ve’l-Âsâr. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 1409.
İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen Alî b. Ebi’l-Kerem Muhammed b. Muhammed İzzüddîn. Üstü’l-Gābe fî-Marifeti’s-Sahâbe. Beyrût: Dârü’l-Fikir, 1989.
İbn Hanbel, Ahmed b. Muhammed. el-Müsned. Kahire: Dârü’l-Hadîs, 1995.
İbn Hıbbân. Ebu'l-Hasan Alâeddin Ali b. Balabân b. Abdullah. Nşr. Şuayb el-Arnaûdî. El-İhsan fî Takrîb-i Sahîh’i İbn Hibbân. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1988.
İbn Hacer el-Askalanî, Ebu’l-Fadl Ahmed b. Ali b. Muhammed b. Ahmed. el-Metâlibü’l-Âliye bi-Zevâidi’l-Mesânidi’s-Semâniye. Nşr. Saîd b. Nadır b. Abdü’l-Azîz. Daru’l-Asıme, 1998.
Karaman, Hayreddin vd. Kur’ân yolu: Türkçe Meâl ve Tefsir. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2007.
Kelebâzî, Ebûbekir Muhammed b. İbrahim b. Yakûb. El-Bahrü’l-Fevâid. Nşr. Vecihi Kemalettin Zekî. Kahire: Darü’s-Selâm, 2008.
Kıssî, Ebû Muhammed Abdülhamid b. Humeyd b. Nasr. Nşr. Mustafa el-Advî, el-Müntehâb min Müsnedi Abd b. Humeyd. Endülüs: Dâru Belensiye, 2002.
Kulat, Mehmet Ali. “İstanbul’un Fethini Müjdeleyen Hadisin Değerlendirmesi”. Diyane İlmi Dergi. 37/2 (2001), 1-20. Köktaş, Yavuz. Hadis Tarihi ve Usûlü. Ankara: STS Yayyınları, 2017.
Mahmûd Amire, Subhî. el-Muhît fî- Ehâdisi’n-Nebeviyye ve’l-Asar ve’s-Sünen. Mısır: Dirâsetü’l-İslâmiyye, tsz.
Mahmûd Tahhân, Ebû Hafs Mahmûd b. Ahmed. Teysîrü mustalahi’l-Hadîs. Riyâd: Mektebetü’l-Meârîf, 2010.
Mertoğlu, M. Suat. “Salâtüselâm”. Türkiye Diyânet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 36/23-24. İstanbul: Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, 2018.
Muhammed, Selâme b Cafer Ebû Abdillâh. Nşr. Hamdi b. Abdulmecit es-Selefî. Müsnedü’ş-Şihâb. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1986.
Muhammed. İsmâil b. Salâh b. Muhammed el-Hasenî. Et-Tenvîr Şerhü Câmiü’s-Sağîr. Nşr. Muhammed İshâk. Riyâd: Mektebetü Dârü’s-Selâm, 2011.
Müslim, Ebu'l-Hüseyin el-Haccâc el-Kuşeyrî en-Nisâbûrî. Sahîhu Müslim. Nşr. Halîl Memûn Şeyhâ. Lübnan: Dâru’l-Marife, 2005.
Nesâî, Ebû Abdirrahman b. Şuayb. Sünenü’n-Nesâî. Nşr. Abdü’l-Fettah Ebû Gudde. Halep: Mektebetü’l-Metbûâti’l-İslâmiyye, 1986.
Nûruddin, Muhammed b. eş-Şeyh İbrahîm el- Azîzî. Es-Sirâcü’l-Münîr Şerhü’l-Camiü’s-Sağîr. tsz.
Özler, Mevlüt. “Tevhîd”. Türkiye Diyânet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İslam Ansiklopedisi, 41/18-20. İstanbul: Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, 2012.
Sönmez, Yasemin. “Ayasofya Külliyesi’nin Hat Levhaları ve Kitabeleri”. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2018.
Subhî, İbrahîm es-Sâlîh. Ulûmu’l-Hadîs ve Mustalahuhû. Beyrut: Dâru’l-İlmi’l-Melâyîn, 1984.
Subhî, Mahmûd Amire. el-Muhît fî- Ehâdisi’n-Nebeviyye ve’l-Âsar ve’s-Sünen. Mısır: Dirâsetü’l-İslâmiyye, tsz.
Taberânî, Süleyman b. Ahmed. el-Mucemü’l-Kebîr. Nşr. Hamdi b. Abdü’l-Mecîd es-Selefî. Kāhire: Mektebetü İbn Teymiye, 1994.
Tirmîzî, Ebû Îsa Muhammed b. Îsâ. Es-Sünen. Mısır: Mektebetü ve Matbaatü Mustafa el-Bâyî el-Halebî, 1975.
Topaloğlu, Bekir. “Allah”. Türkiye Diyânet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İslâm Ansiklopedisi, 2/500-501. İstanbul: Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, 1989.
Yavuz, Yusuf Şevki. “Şefâat”. Türkiye Diyânet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İslam Ansiklopedisi, 38/412-15. İstanbul: Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, 38.
Yardım, Ali. “Fetih Hadisi Üzerine Bir Araştırma, Diyanet İlmi Dergi, 13/2 (1997), 115-123.
Yeğin, Abdullah vd. Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Büyük Lûgat. İstanbul: Türdav yayınları, 1990.
Zeynüddîn Muhammed el-Medâv Ali b. Zeynülabidîn. Et-Teysîr bi-Şerh-i Câmii’s-Sağîr. Riyâd: Mektebetü’l-İmâmü’ş-Şafiî, 1988.