MATBUAT VE İSTİHBARAT MÜDÜRİYET-İ UMUMİYESİ GENEL MÜDÜRLERİ (1920-1931)

Matbuat ve İstihbarat Müdüriyet-i Umumiyesi, Milli Mücadele’nin kazanılmasında önemli rol oynamış bir teşkilattır. Müdüriyet gerek propaganda gerekse de propaganda haricindeki diğer istihbarat çalışmalarıyla Milli Mücadele’ye istihbari açıdan önemli katkı sağlayan organizasyonlardan biridir. Bu çalışmada, kuruluş tarihi olan 7 Haziran 1920’den lağvedildiği tarih olan 1 Haziran 1931’e kadar Matbuat ve İstihbarat Müdüriyet-i Umumiyesi’nde Genel Müdürlük görevinde bulunmuş kişiler mercek altına alınmaktadır. Çalışma, kurumsal faaliyetlerin icrasında belirleyici rolü olan Matbuat ve İstihbarat Müdüriyet-i Umumiyesi Genel Müdürlerinin, 1920-1931 tarih aralığında Müdüriyet’in kurumsal performansının artırılmasına önemli katkılar yaptıkları ve bu katkıların doğal olarak Milli Mücadele’ye de pozitif yansımaları olduğu hipotezi üzerine kuruludur. Bu hipotez test edilirken T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri ve TBMM Zabıt Ceridelerinin taranması sonucu tespit edilen arşiv belgelerinden, hatıratlardan, konu kapsamındaki birincil ve ikincil kaynaklardan faydalanılmaktadır. Tarihsel araştırma yöntemine uygun olarak ele alınan kaynakların bütüncül olarak değerlendirilmesi sonucunda, içlerinde Hamdullah Suphi Tanrıöver, Muhittin Birgen, Ahmed Ağaoğlu ve Zekeriya Sertel gibi basın yayın alanında tecrübe sahibi önemli isimlerin de olduğu Matbuat ve İstihbarat Müdüriyet-i Umumiyesi Genel Müdürlerinin, bilgi birikimleri ve tecrübeleriyle Müdüriyet’in kurumsal kabiliyet ve performansının geliştirilmesine önemli katkı yaptığı tespit edilmiştir. Genel Müdürlerin bu katkısı sayesinde Milli Mücadele’deki istihbarat ve propaganda çalışmalarının da kurumsal bir anlayışla ve belirli bir program dâhilinde sağlıklı bir şekilde icra edilebildiği görülmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Ahmed Ağaoğlu, Hamdullah Suphi Tanrıöver, Matbuat ve İstihbarat Müdüriyet-i Umumiyesi, propaganda, Zekeriya Sertel

GENERAL DIRECTORS OF THE GENERAL DIRECTORATE OF PRESS AND INTELLIGENCE (1920-1931)

General Directorate of Press and Intelligence is an organization that played an important role in the victory of the Turkish National Struggle. The Directorate is one of the organizations that made an important contribution to the Turkish National Struggle in terms of intelligence, both with propaganda and other intelligence activities other than propaganda. In this study, individuals who served as General Directors in the General Directorate of Press and Intelligence from June 7, 1920, the date of its establishment, until June 1, 1931, the date of its abolition, are examined. The study is based on the hypothesis that the General Directors who have a decisive role in the execution of institutional activities, made significant contributions to increasing the institutional performance of the Directorate between 1920-1931 and these contributions naturally had positive reflections on the Turkish National Struggle. While testing this hypothesis, archive documents determined as a result of scanning Presidency of the Republic of Türkiye Directorate of State Archives, Minutes of The Grand National Assembly of Türkiye, memoirs, primary and secondary sources within the scope of the subject are used. As a result of the holistic evaluation of the sources, which are handled in accordance with the historical research method, it has been determined that the General Directors including Hamdullah Suphi Tanrıöver, Muhittin Birgen, Ahmed Ağaoğlu and Zekeriya Sertel who have experience in the field of press, had made a significant contribution to the development of Directorate’s institutional capability and performance. Thanks to this contribution of the General Directors, it is seen that the intelligence and propaganda activities in the Turkish National Struggle could be carried out in a healthy way with an institutional understanding and within a certain program.

Keywords:

Ahmed Ağaoğlu, General Directorate of Press and Intelligence, Hamdullah Suphi Tanrıöver, propaganda, Zekeriya Sertel,

PDF

___

T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA)
T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt ve Denetleme Başkanlığı Arşivi (ATASE)
BYEGM, Basın Yayın ve Enformasyon Genel Müdürlüğü - 2012-2016 Stratejik Planı
Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Cerideleri
Ada, Turhan, Çeçen Seyithan. “Çok Partili Siyasal Hayata Geçişte Yusuf Hikmet Bayur’un Önemi”, Türk Dünyası Araştırmaları. 122/240 (2019): 155-168.
Akal, Emel. Milli Mücadele’nin Başlangıcında Mustafa Kemal İttihat Terakki ve Bolşevizm. Türkiye Sosyal Tarih Araştırma Vakfı (TÜSTAV) Yayınları. İstanbul, 2006.
Aralov, Semyon İvanoviç. Bir Sovyet Diplomatının Türkiye Anıları. Çev. Hasan Ali Ediz. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2010.
Arıkan, Zeki. “Muhittin Birgen Mustafa Kemal Paşa ve Milli Mücadele”, Atatürk Yolu Dergisi. 5/20 (1996): 365-386.
Aslan, Betül. “Milli Mücadele Döneminde Halkı Aydınlatma ve Propaganda Faaliyetleri Yürüten Önemli Bir Komisyon: İrşad Encümeni”, Atatürk Dergisi. 4/2 (2010): 125-148.
Aslan, Yavuz. “I. Dönem TBMM’de ‘İcra Vekilleri Heyeti Riyaseti (Hükümet Başkanlığı)’nın Statüsü ve ‘TBMM Reisi’nin İcra ile İlgili Yetki ve Sorumluluğu”, Atatürk Dergisi. 3/1 (2010): 61-66.
Başboğa, Sevcan. Anadolu Ajansı (1920-1922). Yüksek Lisans Tezi, Yeditepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, 2007.
Baydar, Mustafa. Hamdullah Suphi Tanrıöver ve Anıları. İstanbul: Menteş Kitabevi, 1968.
Baykent, Tuğrul. “Pierre Loti (14 Ocak 1850 - 10 Haziran 1923)”, OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi. 7/7 (1995): 12-13.
Bengi, Süleyman Hilmi. “Ülkelerin Bağımsızlık Mücadeleleri ve Haber Ajansları İlişkisi - Anadolu Ajansı Örneği”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi. 35/100 (2019): 449-478.
Birgen, Muhittin. İttihat ve Terakki’de On Sene - İttihat ve Terakki Neydi?, 1. Cilt, Yay. Haz. Zeki Arıkan. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2006.
Çağlak, Aykut. Türk ve Rus İstihbaratı 1900-1925, Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, 2019.
Çetin, Atilla. “Ercümend Ekrem Talu”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 11, İstanbul, 1995.
Doğan, Âbide. “Modern Evliya Çelebi Ercüment Ekrem ve Eserleri: Evliya-yı Cedid ve Zeyl-i Evliya-yı Cedid”, Türkbilig. 5 (2003): 13-24.
Doğramacıoğlu, Hüseyin. Hâkimiyet-i Milliye Gazetesi Üzerine Bir İnceleme, Doktora Tezi. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007.
Efe, Adem. “Sebîlürreşâd”, TDV İslam Ansiklopedisi. Cilt 36, İstanbul, 2009: 251-253.
Er, Turgut. Türkiye’de Basın Yayın ve Tanıtma. Ankara: Başbakanlık Basın Yayın ve Enformasyon Genel Müdürlüğü Yayınları, 2003.
Farrere, Claude. Türklerin Manevi Gücü. Çev. Orhan Bahaeddin. İstanbul: Tercüman - 1001 Temel Eser, C. 10, İstanbul.
Güneri, Süleyman Necati. Hatıra Defteri. Haz. Ali Birinci. Dergâh Yayınları, İstanbul, 2000.
Hekimoğlu, Vecihi Fuat. “Türkiye’de Türkçülük Hareketinin Ortaya Çıkması ve Türk Ocakları”, BEU Akademik İzdüşüm. 2/1 (2017): 41-50.
Hepkon, Zeliha. Kemalist İdeolojinin Oluşumunda Kitle İletişim Araçlarının Rolü: Matbuat ve İstihbarat Müdiriyet-i Umumiyesi (1920-1931), Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2008.
Hiçyılmaz, Ergun. Karakol - Türk Devrimi’nde Bir Gizli Örgüt. İstanbul: Destek Yayınevi, 2012.
İskit, Server R. Türkiye’de Matbuat Rejimleri. İstanbul: Matbuat Umum Müdürlüğü Neşriyatı, 1939.
İskit, Server R. Türkiye’de Matbuat İdareleri ve Politikaları. Ankara: Başvekâlet Basın ve Yayın Umum Müdürlüğü Yayınları, 1943.
Kardeş, Fethi. Basın Yayın Genel Müdürlüğü, 60 Yılın Hikâyesi. Ankara: Basın Yayın Genel Müdürlüğü Yayını, 1980.
Koç, Çilem Tuğba. “The New York Times Gazetesi’nde (1922-1931) Halide Edip’le İlgili Yayınlanan Haberlerin İncelenmesi”, İletişim Kuram ve Araştırma Dergisi. 46 (2018)
Kon, Kadir. “Almanya’nın İslam Stratejisi Mimarlarından Max Von Oppenheim ve Bu Konudaki Üç Memorandumu”, Tarih Dergisi. 53 (2012)
Kon, Kadir. Birinci Dünya Savaşı’nda Almanya’daki Müslüman Esir Kampları (1914-1918). Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 2011.
Oral, Fuat Süreyya. Türk Basın Tarihi (1919-1965) - Cumhuriyet Dönemi. Ankara: Doğuş Matbaacılık, 1967.
Özen, İbrahim. “Şair Kimliğiyle Ercüment Ekrem Talu”, Türklük Bilimi Araştırmaları. 47 (2020)
Öztoprak, İzzet. Kurtuluş Savaşı’nda Türk Basını. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1981.
Pringle, Robert W. “Guide to Soviet and Russian Intelligence Services”, The Intelligencer: Journal of U. S. Intelligence Studies. 18/2 (2011)
Pringle, Robert W. Historical Dictionary of Russian and Soviet Intelligence, Lanham-Maryland-Toronto-Oxford: The Scarecrow Press, 2006.
Sakal, Fahri. Ağaoğlu Ahmed Bey. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1999.
Saygı, Tarık. “Milli Mücadele’de Atatürk ile Claude Farrere’in İzmit’i Ziyareti”, Yalova Sosyal Bilimler Dergisi. 7 (2014): 79-92.
Sertel, M. Zekeriya. Hatırladıklarım (1905-1950). İstanbul: Yaylacık Matbaası, 1968.
Sonyel, Salahi R. Kurtuluş Savaşı Günlerinde İngiliz İstihbarat Servisi’nin Türkiye’deki Eylemleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1995.
Şimşir, Bilal. Malta Sürgünleri. Ankara: Bilgi Yayınevi, 2009.
Uçman, Abdullah. “Tanrıöver, Hamdullah Suphi”, TDV İslam Ansiklopedisi. Cilt 39, İstanbul, 2010: 574-575.
Yüce, Nuri. “Ağaoğlu, Ahmet”, TDV İslam Ansiklopedisi. Cilt 1, İstanbul, 1988: 464-466.
Zürcher, Erik Jan. Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, İstanbul: İletişim Yayınları, 2004.
https://www.aa.com.tr/tr/pg/foto-galeri/ankara-universitesi-radyosu-dunyaya-19-mayis-ozel-yayini-yapacak-. Erişim 16.06.2021
https://tbmm.chp.org.tr/milletvekiliDetay.aspx?ID=6793. (Erişim tarihi: 21/09/2021)
http://www.sp.gov.tr/upload/xSPStratejikPlan/files/OxBZo+Basin-Yayin_ve_Enformasyon_Genel_Mudurlugu_2012-2016_Stratejik_Plani.pdf (Erişim tarihi: 25/06/2020)