Damat Ferit Paşa'nın IV. hükümeti döneminde Kuvâ-yı Milliye ileri gelenleri hakkında verilen idam kararları

Damat Ferit Paşa önceki dönemlerinde olduğu gibi IV. Sadaretinde de Kuvâ-yı Milliyecilerin tenkil edilmesi yönünde çalışmalar yürütmüştür. Öncesinde “İttihatçılık”, “Bolşeviklik”, “Yalancı Milliyetçilik”le itham ettiği Kuvâ-yı Milliyecileri, IV. Sadaretinde “Hükümetin Beyannamesi”, “Padişahın Hatt-ı Hümayunu” ve Şeyhülislam Dürrizâde Abdullah Efendi’ye çıkartmış olduğu “Fetvâyı Şerife” aracılığıyla etkisiz hale getirmeye çalışmıştır. Özellikle Dürrizâde’nin çıkardığı Fetvâ-yı Şerife aracılığıyla Mustafa Kemal Paşa ve arkadaşları; “dinsizlik”, “devlete ve millete düşmanlık”la suçlanmış, nihayetinde de öldürülmelerinin “farz” olduğu Anadolu insanına duyurulmuştur. Böylelikle halkın dinî duyguları siyasî hesaplar uğruna kullanılmaya çalışılmıştır. Damat Ferit Paşa, bütün çabalarına rağmen üstesinden gelemediği Kuvâ-yı Milliye Hareketi’ni bu sefer hukukî yönden mahkûm etme yolunda çalışmalara girişmiştir. Öncelikle 1. Divân-ı Harbi Örfi’nin başına Nemrut Mustafa Paşa’yı getirmiş ve Kuvâ-yı Milliye Hareketi’nin lider kadrosu hakkında yargılama sürecini başlatmıştır. İlk olarak Mustafa Kemal Paşa ve arkadaşları gıyaben yargılanmışlar ve “Mülkiye Ceza Kanunname-i Hümayunu” gereğince “idamlarına” karar verilmiştir. Ardından Fevzi Paşa, onun ardından da aralarında İsmet Bey, Rıza Nur ve Hamdullah Suphi gibi önemli simalarında bulunduğu 17 kişi yargılanmış ve “idama” mahkûm edilmişlerdir. Böylelikle Büyük Millet Meclisi’nin ilk İcra Vekilleri Heyeti üyeleri, başkanı Mustafa Kemal Paşa da dâhil olmak üzere 1. Divân-ı Harbi Örfi tarafından idama mahkûm edilmiştir. Mustafa Kemal Paşa ve arkadaşlarının haricinde daha pek çok kişi Kuvâ-yı Milliye’ye mensubiyetleri dolayısıyla Divân-ı Harbi Örfice çeşitli cezalara çarptırılmıştır. Nihayetinde de Damat Ferit Paşa’nın “idam kararı” verdirme girişimleri başarılı olamamış, amacına ulaşamamıştır.

Death sentences against the notables of the Nationalist Forces in the era of the fourth government of Damat Ferit Pasa

Damat Ferit Pasa carried out various actions on his fourth vizierate to intimidate the Nationalist Forces as he did before. In his fourth vizierate, he tried to neutralize the Nationalist Forces that before he accused being the member of Union and Progress Party, Bolshevist and false nationalist, by “Government Declaration”, “ the Padisah’s Decision” and “the Fatwa” of Sheikh al-Islam Dürrizade Abdullah Efendi. Especially by the “Fatwa” of Dürrizade, Mustafa Kemal Pasa and his friends were accused of “irreligiousness” and “enmity to the state and people and finally, It is announced to Anatolia that their killing is the religious duty. In this way, the religious sense of the public is tried to be used for their political benefit. Damat Ferit Pasa tried to convict the Nationalist Force Movement legally that he couldn’t cope with despite all his efforts. First of all, Nemrut Mustafa Pasa was assigned to the head of the 1st Marital Law Court and then the judicial process against the leading staff of the Nationalist Forces was stared. At first, Mustafa Kemal and his friends were judged by the name and they are sentenced to death according to the Civil Service Law. Afterwards, 17 people including Fevzi Pasa, İsmet Bey, Rıza Nur and Hamdullah Suphi were sentenced to death. In this way, Mustafa Kemal Pasa who was the chairman, and the members of the Cabinet of the Great National Assembly were sentenced to death by the 1st Marital Law Court. Many people beside Mustafa Kemal and his friends, were sentenced because of being the Member of the Nationalist Forces by the Marital Law Court. As a result, the attempt of giving “death sentences” were not succeeded or reached its goal.

PDF

___

Arşivler
Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Arşivi (TİTE) Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
Gazeteler,
Alemdar
Hâkimiyet-i Milliye
İkdam
Peyam
Peyam-ı Sabah
Takvim-i Vekayi
Vakit
Dergiler ve Zabıt Cerideleri
Askerî Tarih Belgeleri Dergisi (ATBD)
Harp Tarihi Vesikaları Dergisi (HTVD)
TBMM ZC, Devre I, İçtima Senesi I, Cilt: 1, 3. Basılış, TBMM Matbaası, Ankara- 1959.
TBMM ZC, Devre: 1, İçtima Senesi: 1, Cilt: 1, 21. 7. 1336/1920, İ: 38, C: 1, 3. Basılış, TBMM Matbaası, Ankara-1981.
TBMM ZC, Devre: 1, İçtima Senesi: 1, Cilt: 3, 18. 8. 1336/1920, İ: 52, C: 1, 3. Basılış, TBMM Matbaası, Ankara-1981.
Kitaplar
ADIVAR, Halide Edip, Türk’ün Ateşle İmtihanı, 11. Basım, Atlas Kitabevi, İstanbul-1994.
AKANDERE-Osman Ferudun Ata, Dramalı Rıza Bey ve Millî Mücadeledeki Hizmetleri, Temel Yayınları, İstanbul-2008.
AKÇAM, Taner, İnsan Hakları ve Ermeni Sorunu (İttihat Terakki’den Kurtuluş Savaşı’na), İmge Kitabevi Yayınları, İstanbul-1999.
AKŞİN, Sina, İstanbul Hükümetleri ve Millî Mücadele –Mutlakıyete Dönüş (1918–1919)-, Cilt: 1, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara–1998.
ATA, Ferudun, İşgal İstanbul’unda Tehcir Yargılamaları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara-2005.
ATA, Feridun, Bir İşbirlikçinin Portresi Nemrut Mustafa Paşa, Temel Yay., İstanbul 2008.
ATATÜRK, M. Kemal, Nutuk, Cilt: III, (1917-1927), Belgeler, Yay. Haz. İsmet Gönülal, Ankara-1984.
ATATÜRK, M. Kemal Nutuk (1919–1927), Yayına Hazırlayan: Zeynep Korkmaz, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara–2005.
Atatürk ile İlgili Arşiv Belgeleri (1911-1921 Tarihleri Arasına Ait 106 Belge), Başbakanlık Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayını, Ankara-1982.
Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri I-III, Cilt: 1, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara-1997.
Atatürk’ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri IV, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1991.
BARDAKÇI, Murat, Şahbaba (Osmanoğullarının Son Hükümdarı VI. Mehmed Vahideddin’in Hayatı, Hatıraları, Özel Mektupları), Pan Yayınları, 1. Baskı, İstanbul-1988.
BEYATLI, Yahya Kemal Siyasî ve Edebi Portreler, Baha Matbaası, İstanbul-1968.
BIYIKOĞLU, Tevfik, Atatürk Anadolu’da I, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1959.
BIYIKOĞLU, Tevfik, Trakya’da Millî Mücadele, Cilt: II, 2. Baskı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara-1987.
CEBESOY, Ali Fuat, Millî Mücadele Hatıraları, Temel Yayınları, İstanbul-2000.
DANIŞMAN, H. Basri, Artçı Diplomat-Son Osmanlı Hariciye Nazırlarından Mustafa Reşit Paşa, Arba Yayınları, İstanbul-1998.
DANİŞMEND, İsmail Hami, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, Cilt: IV, İstanbul-1972.
DÖNMEZ, Cengiz, Millî Mücadele’ye Karşı Bir Cemiyet, İngiliz Muhibleri Cemiyeti, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara-1999.
ESENGİN, Kenan, Millî Mücadele’de Ayaklanmalar, III. Basım, Kamer Yayınları, İstanbul-1998.
EZHERLİ, İhsan, Türkiye Büyük Millet Meclisi (1920-1998) ve Osmanlı Meclis-i Mebusanı (1887-1920), 2. Baskı, TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu Yayınları, Ankara-1998.
GÖK, Hayrullah, Mareşal Fevzi Çakmak’ın Askerî ve Siyasî Faaliyetleri (1876-1950), Genelkurmay Basımevi, Ankara-1997.
İmparatorluktan Cumhuriyete (Fahrettin Altay Paşa Anlatıyor), Yayına Hazırlayan: Taylan Sorgun, II. Basım, Kamer Yayınları, İstanbul 1998.
İNAL, İbnülemin Mahmut Kemal, Son Sadrazamlar, Cilt: 4, 3. Baskı, Dergâh Yayınları, İstanbul-1982.
JAESCHKE, Gotthard, Kurtuluş Savaşı İle İlgili İngiliz Belgeleri, Türkçeye Çeviren: Cemal Köprülü, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara-1971.
JAESCHKE, Gotthard, Türk Kurtuluş Savaşı Kronolojisi, 2. Baskı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara-1989.
KADRİ, Hüseyin Kazım, Meşrutiyetten Cumhuriyet’e Hatıralarım, Haz. İsmail Kara, İletişim Yayınları, İstanbul-1991.
KANSU, M. Müfit, Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le Beraber, Cilt: 1, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara–1986.
KARABEKİR, Kazım, İstiklal Harbimiz, Cilt: 1, Emre Yayınları, İstanbul-1995.
KARAY, Refik Halid Minelbab İlelmihrab (Mütareke Devri Anıları), 2. Baskı, İnkılâp Kitabevi, İstanbul-1992.
Mehmet Arif Bey, Anadolu İnkılâbı Millî Mücadele Anıları (1919-23), Yayına Hazırlayan: Bülent Demirbaş, İkinci Basım, Arba Yayınları, İstanbul-1992
Mehmet Tevfik Bey’in (Biren) Abdülhamit, Meşrutiyet ve Mütareke Devri Hatıraları, Yayına Hazırlayan: F. Rezan Hürmen, Cilt II, Arma Yayınları, İstanbul-1993.
Mevlanzade Rıfat, İttihat Terakki İktidarı ve Türkiye İnkılâbının İç Yüzü, Yedi İklim Yayınları, İstanbul–1993
Miralay Bekir Sami Günsav’ın Kurtuluş Savaşı Anıları, Hazırlayan: Muhittin Ünal, Cem Yayınları, II. Basım, İstanbul-2002.
NUR, Rıza, Hayat ve Hatıratım, Cilt: III, Yay. Haz. Heider Schmit, Altındağ Yayınevi, İstanbul-1967.
OKDAY, Şefik, Büyükbabam Son Sadrazam Ahmet Tevfik Paşa, İstanbul-1986.
ÖZKAN, Hülya, İstanbul Hükümetleri Karşıtı Faaliyetleri (4 Mart 1919–16 Ekim 1920), Genelkurmay Basımevi, Ankara–1994.
ÖZSOY, Osman Saltanat’tan Cumhuriyet’e Giden Yolda Kurtuluş Savaşı’nın Perde Arkası, Aksoy Yayıncılık, İstanbul-1999.
PEKER, Nureddin, 1918-1923 İstiklâl Savaşı’nın Vesika ve Resimleri (İnebolu- Kastamonu ve Havalisi Deniz ve Kara Harekâtı), İstanbul-1955
REY, Ahmet Reşit, Canlı Tarihler, Gördüklerim Yaptıklarım, İstanbul-1945.
SARIHAN, Zeki, Kurtuluş Savaşı Günlüğü, Cilt: II, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara-1994.
SARIKOYUNCU, Ali, Millî Mücadele’de Din Adamları, Cilt: 1, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara-1995.
SOFUOĞLU, Adnan, Kuvâ-yı Milliye Döneminde Kuzeybatı Anadolu(1919-1921), Genelkurmay Basımevi, Ankara-1994.
SONYEL, Salahi R, Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, Cilt: I, 2. Baskı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara-1987.
SONYEL, Salahi R, Kurtuluş Savaşı Günlerinde İngiliz İstihbarat Servisi’nin Türkiye’deki Eylemleri, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1995.
SÖYLEMEZOĞLU, Galip Kemalî, 30 Senelik Siyasî Hatıralarım (Üçüncü ve Son Cilt) 1918-1922, Ülkü Matbaası, İstanbul-1953.
SÖYLEMEZOĞLU, Galip Kemali, Başımıza Gelenler (Yakın Bir Mazinin Hatıraları), Kanaat Kitabevi, İstanbul-1939.
ŞİMŞİR, Bilâl N,. İngiliz Belgelerinde Atatürk, Cilt: 2, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara-1975.
ŞİMŞİR, Bilâl N,. Malta Sürgünleri, İstanbul-1976.
TANSEL, Selahattin, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, Cilt: 1, Milli Eğitim Bakanlığı Yay., İstanbul 1991.
TANSU, Samih Nafiz, İki Devrin Perde Arkası, Anlatan: Hüsamettin Ertürk, Sebil Yayınları, İstanbul-1996.
TEMEL, Mehmet İşgal Yıllarında İstanbul’un Sosyal Durumu, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara–1998.
TEPEYRAN, Ebubekir, Hazım, Belgelerle Kurtuluş Savaşı Anıları, Çağdaş Yayınları, İstanbul-1982.
TUNAYA, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasal Partiler, Cilt. III, Hürriyet Vakfı Yayınları, İstanbul-1989.
Türk İstiklal Harbi -İç Ayaklanmalar (1919–1921)-, Cilt: VI, Genelkurmay Basımevi, Ankara–1964.
Türk İstiklâl Harbi, İstiklâl Harbinde Ayaklanmalar, Cilt: IV, Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı Yayınları, Ankara-1974.
TÜRKGELDİ, Ali Fuat, Görüp İşittiklerim, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara- 1949.
TÜRKMEN, Zekeriya, Mütareke Döneminde Ordunun Durumu ve Yeniden Yapılanması (1918-1920), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara-2001.
TÜRKMEN, Zekeriya, Yeni Devletin Şafağında Mustafa Kemal (Ekim 1918-Ocak 1920), Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara-2002.
URAN, Hilmi, Hatıralarım, Ankara-1959.
YALÇIN, E. Semih - Koca, Salim, Mustafa Kemal Paşa’nın Anadolu’ya Geçişi, Berikan Yayınevi, Ankara-2005.
YALMAN, Ahmet Emin, Yakın Tarihte Gördüklerim ve Geçirdiklerim I, Yayına Hazırlayan: Erol Sadi Erdinç, İstanbul-1997.
ZÜRCHER, Eric Jan, Millî Mücadele’de İttihatçılık, İletişim Yayınları, İst–2003. Tezler
ERDEM, Ş. Can, Sadrazam Damat Ferit Paşa, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul–2002.
Makaleler
AKANDERE, Osman, “11 Nisan 1920 (1336) Tarihli Takvim-i Vekâyi’de Kuvâ-yı Milliye Aleyhinde Yayınlanan Kararlar”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Yıl: 12, Sayı: 24, Ankara–2003.
AKÇAM, Taner, “Divan-ı Harbi Örfi’lerin Kurulması-İstanbul Yargılamaları”, Tarih ve Toplum, Sayı: 137, (Mayıs 1995).
ARSLAN, Ali, “Anadolu Fevkalade Müfettişi Umumiliği", Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Cilt: 4, Sayı: 16, Kasım, Ankara-1995.
ATAMER, Hamdi, “Kuvâ-yı Milliye’ye Katılanların Listesi”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Sayı: 4, Ocak–1968.
ATAMER, Hamdi, “Kuvâ-yı Milliye’ye Katılanların Listesi”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Sayı: 5, Şubat–1968.
ATAMER, Hamdi, “Kuvâ-yı Milliye’ye Katılanların Listesi”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Sayı: 6, Mart–1968.
ATAMER, Hamdi, “Kuvâ-yı Milliye’ye Katılanların Listesi”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Sayı: 7, Nisan–1968.
ATAMER, Hamdi, “Kuvâ-yı Milliye’ye Katılanların Listesi”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Sayı: 8, Mayıs–1968.
ATAMER, Hamdi, “Millî Mücadele’ye Katılanlar Hakkında Askerî Yargıtay Kararları”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Sayı: 3, İstanbul-1967
AYIŞIĞI, Metin, “Bir Askeri Mahkeme: İstanbul Birinci Divan-ı Harbi Örfîsi” Yedinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri I, Ankara-2000.
ÇAĞLAR, Günay, “Kuvây-ı İnzibâtiye”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 4, 15 Mayıs 1995.
ÇAĞLAR, Günay, “Millî Mücadele’de Fetvalar Olayına Değişik Bir Açıdan Bakış”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 75. Yıl Özel Sayısı, Sayı: 11, Erzurum–1999.
JAESCHKE, Gotthard, “Milliyetçiliğin ve Dinin İstiklal Harbindeki Rolleri”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Sayı: 13, (Ağustos), Ankara-1981.
KISIKLI, Emine, “Millî Mücadele Başlangıcında, Mustafa Kemal Paşa’nın Millî Hareketi, İttihat ve Terakki Faaliyetlerinde Uzak Tutma Teşebbüsleri”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Yıl: 3, Sayı: 5, Ankara-1990.
KÜÇÜK, Cevdet, “Damat Ferit Paşa”, İslam Ansiklopedisi, Diyanet Vakfı Yayınları, Cilt: 8, İstanbul-1993.
SARIKOYUNCU, Ali, “Şeyhülislam Mustafa Sabri’nin Millî Mücadele ve Atatürk İnkılâpları Karşıtı Tutum ve Davranışları”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt: XIII, Sayı: 39, Kasım-1997.
SERTOĞLU, Midhat, “Millî Mücadele’ye Yardım Ettikleri İçin Cezalandırılmak İstenenlere Dair Yayınlanmamış Belgeler”, Hayat Tarih Mecmuası, Yıl: 14, Sayı: 2, Şubat–1978.
SERTOĞLU, Mithat, “ Son Osmanlı Padişahı VI. Mehmet Vahideddin ”, Hayat Tarih Mecmuası, Yıl:11, Cilt: 2, Sayı: 7, (1 Temmuz 1975).
ŞAPOLYO, Enver Behnan, “Millî Mücadele’de Hamdullah Suphi”, Türk Kültürü, (Hamdullah Suphi Tanrıöver Özel Sayısı), Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü, Sayı 45, Temmuz-1966.
TEVETOĞLU, Fethi, “Atatürk-İttihat ve Terakki”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt: V, Sayı: 15, Temmuz–1989.
TÜRKMEN, Zekeriya, “Kuvâ-yı Millîye Hareketini Bastırmak Üzere İstanbul Hükümetinin Kurduğu Bir Teşkilât: Anadolu Fevkalâde Müfettişi Umumiliği”, Türk Tarihçiliği ve Prof. Dr. Aydın Taneri Armağanı, Ankara-1998.