Klasik Türk ve Fars Şiirinde “Gerdiş-İ Çeşm”

Klasik Türk şiiri kendine mahsus bir estetik anlayışı olan ve bu anlayışa büyük ölçüde bağlı kalmış bir şiir geleneğidir. Bu gelenekte klasik şiir okurunun aşina olduğu ortak istiareler, teşbihler, mazmunlar dünyası önemli role sahiptir. Klasik şair, çoğunlukla hazır unsurlardan oluşan elindeki bu yapı malzemesiyle orijinal ürünler ortaya koymak gibi zor bir görevi üstlenir. Ancak bu güçlü gelenek içinde de zaman zaman yenilik arayışları ve denemeleri olmuştur. Hint üslubu şairlerinde bu arayış ma’nâ-yı bîgâne, ma’nâ-yı pîçîde gibi terimlerle kavramsallaştırılmıştır.Bu çalışmada XVII. yüzyıla kadar klasik şiirde pek nadir örneği bulunan “gerdiş-i çeşm” ve “gerdiş-i çeşm-i gazâl” terkiplerinin klasik Türk ve Fars şiirindeki tezahürleri tespit edilmiş, bu terkip etrafında oluşan hayal örgüsü ve ilişkili unsurlar irdelenmiştir. Ayrıca söz konusu kavramların nev-heves şairler tarafından haddinden fazla kullanıldığı iddiasıyla şiirin geyik destanına döndüğü yönünde XVII. yüzyılın önde gelen şairlerinden Nâbî tarafından getirilen eleştiri sayısal verilerle tahlil edilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Klasik Türk ve Fars Şiiri, Sebk-i Hindî, Gerdiş-i Çeşm-i Gazâl

“Gardish-I Chashm” In Classical Turkish and Persian Poetry

Classical Turkish Poetry is poetic tradition with a unique sense of aesthetics that was substantially adhered to. A significant constituent of this tradition is the use of shared metaphors, similes, and metaphorical statements that the reader of classical poetry were familiar with. Classical poet takes on a difficult task of creating authentic works using already available and familiar components. However, within this strong tradition as well, we can see some seeking and effort of new approaches from time to time. In the poets of Hind style, this seeking was conceptualized by some terms such as ma'na-yi bigane and ma'na-yi piçide. In this work, we have identified the manifestations of the phrases “gerdish-i chashm” and “gerdish-i cheshm-i ghazel” -which are two very uncommon phrases in classical poetry until the 17th century—within classical Turkish and Farsi poetry and studied the web of imagination that is constructed around these two phrases and related phrases. Also, we have analyzed the criticism made by Nabi a prominent poet of the 17th century who disdainingly asserted that these mentioned phrases were being used over abundantly by nev-heves poets and that poetry was now being turned into “a tale of gazelles”.

Keywords:

Classical Turkish and Persian Poetry, Sebk-i Hindi Gerdiş-i Cheshm, whirling of the eye, of the gazelle,

PDF

___

Arı, A. (2011). Sâkıb Dede ve Dîvânı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr adresinden alındı. (Son Erişim Tarihi: 18.07.2018) Âsım, M. (1212/1797). Terceme-i Burhân-ı Kâtı’. Kâhire: Daru’t-Tıbâ’a. Başçetin, M. Y. (2014). Şerh-i Kasâid-i Mevlânâ Şevket ve Sistematik Şerh Sözlüğü (Yüksek Lisans Tezi). Ankara: AYBÜ. Sosyal Bilimler Enstitüsü. Behdarvend, E. (1392/2013). Dîvân-ı Bîdil-i Dihlevî. Tahran: İntişârât-ı Nigâh. Bilkan, A. F. (1997). Nâbî Dîvânı. İstanbul: M.E.B. Cebecioğlu, E. (2004). Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Ağaç Kitabevi Yayınları. Cûdî, İ. (1332/1916). Lugat-i Cûdî. Trabzon: Mirkoviç Matbaası. Deh-hudâ. (tarih yok). Loghatnâme-i Deh-Hudâ. Vajehyab: www.vajehyab.com adresinden alındı. (Son Erişim Tarihi: 21.07.2018) Güfta, H. (2001). Erzurumlu Şair Hâzık. İstanbul: Erzurum Kitaplığı. Hîrî, N. (1362/1983). Külliyât-ı Dîvân-ı Irâkî. Tahran: İntişârât-ı Gülşâlî. Kahraman, M. (1364/1985). Dîvân-ı Sâib-i Tebrîzî. Tahran: Şirket-i İntişârât-ı İlmî ve Ferhengî. Keremî, A. (1371/1992). Dîvân-ı Selmân-ı Sâvecî. Tahran: Müessese-i Ferheng-i Hünerî. Kırbıyık, M. (2017). Kâtib-zâde Sâkıb Dîvânı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr adresinden alındı Kubbealtı Lugati. (ty). http://lugatim.com/ adresinden alındı. (Son Erişim Tarihi: 23.07.2018) Kurnaz, C. (1995). Felek. TDV İslam Ansiklopedisi, XII, 306-307. Kurtoğlu, O. (2017). Diyarbakırlı Lebîb Dîvânı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr adresinden alındı Kutlar, F. S. (2004). Arpaemini-zâde Sâmî Divanı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı. Ekim 10, 2017 tarihinde http://ekitap.kulturturizm.gov.tr adresinden alındı. (Son Erişim Tarihi: 26.07.2018) Lebîb Mehmed Efendi. (1265/1846). Tuhfe Şerhi Müntehab-ı Lebîb. İstanbul: Matbaa-i Âmire. Macit, M. (2017). Nedîm Dîvânı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr adresinden alındı Meânî, A. G. (1365/1986). Ferheng-i Eş'âr-ı Sâib. Tahran: Müessese-i Mütalaat ve Tahkikat-ı Ferhengi. Mevlânâ. (1370/1951). Dîvân-ı Şems-i Tebrîzî. (B. Fürûzanfer, Dü.) Tahran: İntişârât-ı Emir Kebîr. Nâcî, M. (1317/1900). Lügat-i Nâcî. İstanbul: Asır Matbaası. Nakşibend, H. H. (1254/1839). Kitâb-ı Şerh-i Şemâil. Kâhire: Bulak Matbaası. Nefîsî, S. (1361/1982). Dîvân-ı Kâmil-i Emîr Hüsrev-i Dehlevî. Tahran: Sâzmân-ı İntişârât-ı Câvidân. Okçu, N. (2011). Şeyh Gâlib Dîvânı. (N. Okçu, Dü.) Ankara: TDV Yayınları. Onay, A. T. (2007). Açıklamalı Divan Şiiri Sözlüğü. (C. Kurnaz, Dü.) Ankara: Birleşik Yayınevi. Özbek, A. (2000). Câzim Divanı (Edisyon Kritik-inceleme) (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Peyman, M. (1390/2011). Dîvân-ı Feyz-i Kâşânî. Tahran: Peymân. Rehber, H. (1396/2017). Dîvân-ı Gazeliyât-ı Hâfız. Tahran: İntişârât-ı Safâ Alişâh. Sa’dî-yi Şîrâzî. (1376/1997). Gülistân (11. b.). (H. H. Rehber, Dü.) Tahran: İntişârât-ı Safâ Alişâh. Sâdî. (1980). Bostan ve Gülistan Tercümesi. (R. K. Bilge, Çev.) İstanbul: Meram. Salâhî, M. (1312). Kâmûs-ı Osmânî. İstanbul: Mahmud Bey Matbaası. Sâmî, Ş. (1317/1900). Kâmûs-ı Türkî. İstanbul: İkdâm Matbaası. Sûdî, B. (1857). Şerh-i Dîvân-ı Hâfız-ı Şirâzî. İstanbul: Matbaa-i Âmire. Sürûrî. (tarih yok). Şerh-i Dîvân-ı Hâfız-ı Şirâzî. İstanbul: İ.B.B. Atatürk Kitaplığı K.524. Şem'î. (1574). Şerh-i Dîvân-ı Hâfız-ı Şirâzî. (Müstensih: Şârih Hattı) İ.B.B. Atatürk Kitaplığı B.68. Şemîsâ, S. (1382/2003). Dîvân-ı Şevket-i Buhârî. Tahran: İntişârât-ı Firdevs. Şevket-i Buhârî. (ty). Dîvân-ı Şevket. Topkapı Hazine Kitaplığı: 872. Şuûrî, H. (1155/1742). Ferheng-i Şu’ûrî. İstanbul: İbrahim Müteferrika. Tefezzulî, T. (1368/1989). Dîvân-ı Attâr. Tahran: Şirket-i İntişârât-ı İlmî ve Ferhengî. Üzgör, T. (1991). Fehîm-i Kadîm / Hayatı, Sanatı, Dîvân'ı ve Metnin Bugünkü Türkçesi. Ankara: AKM Yayını. Yazar, İ. (2006). Kânî Dîvânı (İnceleme-Metin) (Doktora Tezi). İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.