Suriçi’nde Bulunan 19. Yüzyıl Osmanlı Mimarisinden Alem Örnekleri

Geleneksel mimaride üst örtü olarak kullanılan kubbe, tonoz ve külahların tepelerine yerleştirilen alemler yapıldıkları dönem mimarisine uygun bir şekilde gelişim göstermiştir. Türk sanatında kullanımı İslamiyet öncesine dayanan alem, Türk- İslam mimarisinde ise ilk defa Karahanlılar döneminde görülmektedir. Mermer ve madeni malzemelerden yapılan alemler, Anadolu’da Selçuklular ve Beylikler devri ile gelişimini sürdürmüştür. Osmanlılarda özellikle İstanbul’daki örnekleriyle zirveye ulaşan alemler, üst örtünün tamamlayıcı ve vazgeçilmez unsuru olmuştur. İstanbul’daki erken örneklerde genellikle tepesi hilal şeklinde sona eren alemler görülmektedir. Mimari yapıların üsluplarıyla birlikte alemlerin görünümü de değişmiştir. 18. yüzyılda Barok üslubun etkisiyle hilalin uçları dışa kıvrılmış olup alemler boynuz şeklini hatırlatan bir tasarıma dönüşmeye başlamıştır. 19. yüzyılda ise özellikle Sultan II. Mahmud devrinde etkili olan Ampir üslup alemleri etkilemiştir. Ayrıca bu dönemde hilal ve ışınsal düzenlemeye sahip tasarımlar ile hilal ve yıldız bir arada kullanılmıştır. Alem seçiminde yapıyı inşa ettiren kişinin statüsünün mimaride yabancı etkilerin artmasının ve belirli bir üslup birliğinin olmamasının etkili olduğu söylenebilir. Bu etki aynı dönemde ancak farklı üslupta yapılmış alem türlerini takip edilmesini sağlamıştır. 19. yüzyıla ait 14 farklı yapıya ait alemin incelendiği bu çalışmada farklı üslupları temsil eden alemlerin tasarımları, malzemeleri ve teknikleri incelenmiş olup yapı ile alem arasında üslup birliğinin sağlanmaya çalışıldığı tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Mimari, Osmanlı Mimarisi, Kubbe, Alem, Suriçi

Examples of Alam 19ᵗʰ-Century Ottoman Architecture Found in Suriçi

The alams [finials] placed on the tops of qubba, vaults, and cones used as roofs in traditional architecture developed in accordance with the architecture of the period in which they were built. The alam, whose use in Turkish art dates back to pre-Islamic times, appears to have been used for the first time in Turkish and Islamic architecture during the Kara- Khanid Khanate. The alams made of marble and metal materials continued to develop in Anatolia with the Seljuks and Principalities. During the Ottoman period, the alams reached their peak with the examples in Istanbul and became the complementary and indispensable element on top of the qubba. In the early Ottoman architecture in Istanbul, alams with a crescent shape atop were generally preferred. The appearance of these alams also changed alongside the changes in the style of architectural structures. Under the influence of the Baroque style in the 18th century, the points of the crescent alams were bent outwards and began to turn into a design reminiscent of a horn shape. The Ottoman style, especially during the reign of Sultan Mahmud II, affected the alams in the 19th century. In addition, designs involving a crescent and radial arrangement were used together with the crescent and star in this period. The status of the person who had the structure built, the increase in foreign influences in architecture, and the absence of a certain unity of style unity can be said to have been effective in the choice of alam. This effect enabled alams to be made in the same period in different styles. This study focuses on the alams of 14 different structures belonging to the 19th century that are representative of different styles; examines the designs, materials, and techniques; and has determined the presence of a stylistic unity between the buildings and their alams.

Keywords:

Architecture, Ottoman architecture, qubba, alam,

PDF

___

Arseven, Celal Esad. Sanat Ansiklopedisi. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1983. Arseven, Celal Esad. Türk Sanatı Tarihi. Ankara: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1956.
Artuk, İbrahim. “Alay Köşkü.” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi 12 (1981-1982): 587-590.
Ayverdi, İlhan. Misalli Büyük Türkçe Sözlük. İstanbul: Kubbealtı Yayınları, 2010.
Bodur, Fulya. Türk Maden Sanatı. İstanbul: Türk Kültürüne Hizmet Vakfı Yayınları, 1987. Bornovalı, Sedat. Tarihin En Uzun Şiiri: Ayasofya. İstanbul: Timaş Yayınları, 2020.
Can, Selman. “Osmanlı Arması’nın Doğuşu.” XVI. Ortaçağ-Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri 2012. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, 2014, 173-179.
Cantay, Tanju. “Alem-Mimari.” TDV İslam Ansiklopedisi. 2. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1989, 354-356.
Cimilli, Hatice Canan. “Topkapı Sarayı’nın Anıtsal Kapılarının İşlev ve Sembolizm Açısından İncelenmesi.” Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2007.
Çolak, Orhan Murat. “Sultan II. Mahmud’un Hazinedar Ustası Cevri Kalfa ve Vakıfları.” Hidayet Yavuz Nuhoğlu Armağanı. İstanbul: Pamuk Yayıncılık, 2009, 117-153.
Duymaz, Abdullah Şevki ve Günnur Aydoğdu. “Geleneksel Türk El Sanatı Alem’in Son Ustalarından: Sandıklılı Hacı Süleyman Sallı.” Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 18 (2008): 247-256.
Eldem, Sedad Hakkı ve Feridun Akozan. Topkapı Sarayı: Bir Mimari Araştırma. İstanbul: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1982.
Erdem, Sargon. “Alemin Tarihçesi ve Monçuk, Hilâl, Boynuz Alemlerin Menşeleri Üzerine.” Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi 3 (1988): 103-117.
Eyice, Semavi. “Alay Köşkü.” TDV İslam Ansiklopedisi. 2. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1989, 349-350.
Eyice, Semavi. “Ayasofya Muvakkithanesi.” Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. 1. İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayınları, 1994, 461.
Eyice, Semavi. “Bâbıâli-Mimari.” TDV İslam Ansiklopedisi. 4. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991, 386-189.
Eyice, Semavi. “Fuad Paşa Camii ve Türbesi.” TDV Ansiklopedisi. 13. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1996, 206.
Eyice, Semavi. “Türk Sanatında Şebekeler Parmaklıklar.” Sanat Dünyamız 6 (1976): 32-41.
Göğüş, Ceren. “Bir II. Alman İmparatorluğu Projesi: Kaiser Wilhelm Anıtı’ndan Alman Çeşmesi’ne.” Doktora Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, 2015.
Güler, Gül. “Anadolu Müzelerinde Bulunan Bayrak ve Sancak Alemleri.” Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi, 1993.
Güler, Gül. “Mevlevi ve Bektaşi Tarikatlarına Ait Bir Grup Bayrak ve Sancak Alemi.” Turkish Studies Türkoloji Araştırmaları 10 (2018): 353-370.
Gümüşsoy, Emine Atılgan. “Keçecizâde Mehmed Fuad Paşa (1815-1869).” Doktora tezi, Gazi Üniversitesi, 2006.
Hasol, Doğan. Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü. İstanbul: YEM Yayınları, 1998.
İşli, Hayri Necdet. İstanbul’un Ortası Aksaray. İstanbul: İBB Kültür A.Ş Yayınları, 2008. Karahasan, Ümran. “Topkapı Sarayı Müzesi Cumhuriyet Dönemi Restorasyonları.” Doktora Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi, 2005.
Karaya, Enis. “Nakşidil Sultan Külliyesi”. TDV İslam Ansiklopedisi. 32. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2006, 344-346.
Köprülü, Fuat. “Bayrak.” Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi. 2. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1979, 401-420.
Kumbaracılar, İzzet. İstanbul Sebilleri. İstanbul Devlet Basımevi, 1938.
Necipoğlu, Gülru. 15. ve 16. Yüzyılda Topkapı Sarayı: Mimari, Tören ve İktidar. İstanbul: Yapı Kredi Kültür Yayınları, 2007.
Ödekan, Ayla. “Alem.” Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi. 1. İstanbul: YEM Yayınları, 1997, 60.
Önge, Yılmaz. “Anadolu’nun Bazı İslâmî Yapılarındaki Alemler Hakkında,” I. Milletlerarası Türkoloji Kongresi İstanbul 1973 Tebliğler. İstanbul: Tercüman Gazetesi ve Türkiyat Enstitüsü Yayınları, 1979, 814-838.
Öz, Tahsin. İstanbul Camileri. 1. cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1997.
Özdemir Yavuz. “Kaybolan Kültür Varlıklarımız: Alemler.” Vakıf ve Kültür Dergisi 19 (2002): 96- 99.
Özlü, Nilay. “Biography of a Monument: Historical and Morphological Survey of the Tower of Justice (Adalet Kulesi).” ITU A|Z 18/11 (2021): 199-216.
Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü I. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1983.
Pazan, İbrahim. Padişah Anneleri Eserleriyle Valide Sultanlar. İstanbul: Babıali Kültür Yayıncılığı, 2013.
Ramazanoğlu, Gözde. “Kalan Camii.” TDV İslam Ansiklopedisi. 24. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2001, 222-223.
Sakaoğlu, Necdet. Saray-ı Hümayun/Topkapı Sarayı. İstanbul: Denizbank Yayınları, 2002.
Saner, Turgut. “Mustafa Reşit Paşa Türbesi.” Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. 5. İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayınları, 1994, 567-568.
Tanrıkorur, Bahrihüda. “Konya Mevlânâ Müzesindeki İki Alem Üzerine.” Selçuk Üniversitesi 6. Millî Mevlânâ Kongresi 1992 Konya Tebliğler. Konya: Selçuk Üniversitesi Yayınları, 1993, 91-97.
Terzioğlu, Arslan. “Sultan II. Mahmud’un Son Hastalığı ile İlgili Dr. K. A. Bernard’ın Viyana’ya Gönderdiği Raporlar ve Galatasaray’da Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane’nin 17 Şubat 1839’da Açıldığına Dair Diğer Belgeler.” XI. Türk Tarih Kongresi Ankara 1990 Kongreye Sunulan Bildiriler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1994, 1579-1597.
Tezcan, Hülya ve Turgay Tezcan. Türk Sancak Alemleri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 1993.
Tığcı, Sibel. “İstanbul Divanyolu’nda Sultan II. Mahmud Türbesi’nin Haziresindeki Mezar Taşları.” Yüksek Lisans tezi, Atatürk Üniversitesi, 2010.
Uluçay, Mustafa Çağatay. Padişahların Kadınları ve Kızları. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2012.
Uluengin Fatin, Bülent Uluengin ve Mehmet Bengü Uluengin. Osmanlı Anıt Mimarisinde Klasik Yapı Detayları, İstanbul: YEM Yayınları, 2010.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devlet Teşkilatına Medhal. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1988.
Ünsal, Behçet. “İstanbul Türbeleri Üzerine Stil Araştırmaları.” Vakıflar Dergisi 16 (1982): 77-120.
Ünsal, Behçet. “İstanbul’un İmarı ve Eski Eser Kaybı.” Türk Sanatı Tarihi: Araştırma ve İncelemeleri, 2. cilt. İstanbul: İstanbul Güzel Sanatlar Akademisi Türk Sanatı Tarihi Enstitüsü Yayınları, 1969, 6-61.
Vardar, Kadriye Figen. “İstanbul’da 18. Yüzyıl Osmanlı Mimarisinde Maden İşinin Kullanım Alanları, Teknik ve Süsleme Özellikleri.” Yüksek Lisans tezi, İstanbul Üniversitesi, 1994.
Vardar, Kadriye Figen. “XVII. Yüzyıl Osmanlı Mimarlığında Maden İşleri.” Sanat Tarihi Yıllığı 18 (2006): 25-54.
Yücel, Erdem. “Türk Sanatında Alem.” Türkiyemiz 16 (1975): 34-48.
https://l24.im/YIx. Erişim 20 Ekim 2021.
https://l24.im/oXjzu. Erişim 20 Ekim 2021.
https://l24.im/LwnP8. Erişim 20 Ekim 2021. Mehmet Baha Tanman Fotoğraf Arşivi.