HEINRICH FRIEDRICH VON DIEZ’İN İSTANBUL ELÇİLİĞİ VE FAALİYETLERİ (1784 – 1790)

Bu çalışmada XVIII. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı Devleti’ne Prusya elçisi olarak gönderilenHeinrich Friedrich Von Diez’in İstanbul’da kaldığı süredeki faaliyetleri üzerinde durulmuştur. İlk diplomatikgörevine 17 Mart 1784 yılında maslahatgüzar olarak başlayan Diez’in çalışmaları Prusya hükümdarı II.Friedrich Wilhelm tarafından beğenilerek 1786’da Türkiye elçiliğine getirildi. Prusya elçisi o yıllardaAvusturya ve Rusya’ya karşı bir müttefik olarak düşündüğü Osmanlı Devleti ile yakın ilişkiler kurmak içinyoğun gayretler sarf etti. Aynı yıllarda (1787-1792) Osmanlı Devleti ile Rusya ve Avusturya arasında çıkansavaş, Prusya ile Osmanlı Devleti’ni birbirine yakınlaştırdı. Ortaya çıkan yeni şartlar karşısında Prusya elçisiDiez’in Babıâli’deki yoğun diplomatik çalışmaları sayesinde iki ülke arasında 1790 yılında Tecavüzî ve Tedafüîbir ittifak antlaşması imzalandı. Ancak Diez’in büyük gayretleri ile imzalanan bu antlaşma Berlin’de pekbeğenilmeyerek elçinin görevine son verildi. 23 Mayıs 1790’da verilen talimatla İstanbul’dan ayrılan Diez’in6 yıl süren İstanbul elçiliği Osmanlı-Prusya ilişkilerinin gelişiminde oldukça önemlidir. Araştırma konunun buönemine binaen kaleme alınmış olup, Prusya elçisi Diez’in İstanbul elçiliği sırasındaki faaliyetlerini ayrıntılıbir şekilde ele almayı amaçlamaktadır.

İstanbul Ambassadorship of Heinrich Friedrich Von Diez and His Activities (1784-1790)

In this study, XVIII. Heinrich Friedrich Von Diez, who was sent to the Ottoman Empire as Prussian ambassador in the second half of the century, focused on his activities in Istanbul. As a matter of fact, the work of Diez, who started his first diplomatic mission on March 17, 1784 as a charge-taker, was Prussian ruler It was liked by II. Friedrich Wilhelm and was brought to the Turkish embassy in 1786. The Prussian ambassador made intensive efforts to establish close relations with the Ottoman State in those years as an ally against Austria and Russia. In the same year (1787-1792) the war between Ottoman State and Russia and Austria brought Prussia and Ottoman State closer together. In the face of the emerging new circumstances, an alliance agreement of Rape and Tedafi was signed between the two countries in 1790 thanks to the intensive diplomatic work of Prussian ambassador Diez in Babıâli However, this treaty, signed with Diez's great efforts, was not well received in Berlin, and the embassy's mission was terminated. Diez, who left Istanbul for the instruction given on 23 May 1790, is very important in the development of Ottoman-Prussian relations for 6 years. This qualification of research has been taken and the Prussian ambassador aims to elaborate Diez's activities in the Istanbul embassy in detail.

PDF

___

I. Arşiv Kaynakları
A. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
1. Ali Emîri Tasnifi
I. Abdülhamid (BOA. AE. SABH. I.) nr.4/347;7/651;8/699;13/1189;14/1229;16/1439;19/1661;30/2267;105/7155;105/7157;105/7158;105 ;7159; 305/20452; 328/22496; 359/25076; 364/25447; 365/25509; 2/164; 2/191; 5/515; 12/1082; 12/1107; 19/1633; 19/1689; 145/9825; 105/7154; 198/13265; 198/1326; 329/22565; 329/22556; 330/22662; 369/25793; 17/1527; 3/340.
2. Cevdet Tasnifi (C) Cevdet Hariciye (C. HR.) nr. 41/2032; 115/5747; 148/7394; 149/7438; 177/8833; 177/8826; 7/305; 35/1715; 67/3347; 69/3421; 80/3980; 108/5372; 173/8647; 150/7456; 166/8269; 161/8044.
3. Bâb-ı Âsafî, Düvel-i Ecnebiye Defterleri (A. DVNS. DVE. d.) Nemçelü Ahidnamesi, nr. 59/3.
4. Divân-ı Hümâyûn, Nâme-i Hümâyûn Defterleri (A. DVNS. NMH. d.) nr. 4; 6; 9.
5. Hatt-ı Hümâyûn Tasnifi (HH) nr. 8/298/M; 146/6176; 146/6182; 148/6231; 189/9031; 13/487; 14/546; 294/17492; 1384/54765; 1430/58562; 30/1417; 223/12454; 144/6065; 172/7404; 267/15532; 24/1220; 1429/58503.
6.Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi (TS. MA. d) nr. 9921; 482/12.
Abdurrahman Şeref Efendi (1917), “Berlin Hazîne-i Evrâkında Vesâik-i Kadîme-i Osmâniyye”, Tarih-i Osmani Encümeni Mecmuası, 8 (44) : 65-97.
Abou El-Haj, Rifa'at Ali (2004), "Ottoman Diplomacy at Karlowitz," Ottoman Diplomacy: Conventional or Unconventional? (Ed.) Nuri Yurdusev, (Palgrave: Macmillian): 89-113.
Ahmed Cavid (1988), Hadika-i Vekayi, (Haz. Adnan Baycar) (Ankara: TTK. Yayınları).
Ahmed Cevdet Paşa (1309), Tarih-i Cevdet, C. IV, (İstanbul: Tertib-i Cedit).
Ahmed Vasıf Efendi (1978), Mehâsinü’l-Âsâr ve Hakâikü’l-Ahbâr, (Yay. Müçteba İlgürel) (İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi).
Ahmet Resmi Efendi (1286), Hülâsâtü’l-İ’tibâr, (İstanbul: Mühendisiyan Matbaası).
Aksan, Virginia (1997), Savaşta ve Barışta Bir Osmanlı Devlet Adamı Ahmed Resmi Efendi (1700- 1783), (İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları) (Çev. Özdan Arıkan).
Aktepe, M. Münir (1988), “Abdülhamid I”, DİA., C. 1: 213-216. Albayrak, Mustafa (1995), “Osmanlı-Alman İlişkilerinin Gelişimi Ve Bağdat Demiryolunun Yapımı”, OTAM, (6): 1-38.
Baykal, Bekir Sıtkı (1939), “Koca Ragıp Paşa ve Büyük Friedrich: 18 Yüzyılın Şark ve Garp Âlemine Kısa Bir Bakış Türkiye-Prusya Münasebetlerinin Başlangıç ve 1765 Senesine Kadar İnkişafı”, Cumhuriyet Halk Partisi Konferanslar Serisi, Kitap 5: 1-18.
Benedikt, Heinrich (1948), “Die Europaeische Politik der Pforte vor Beginn und waehrend des österreichischen Erbfolgekries”, MÖS, 1(1): 137-192.
Berlin-Brandenburgische Akademie Der Wissenschaften Akademiebibliothek (2002), “Ewald Friedrich Graf von Hertzberg Etat- und Kabinettsminister”: 1-8.
Beydilli, Kemal (1991), “Avusturya”, DİA., C. 4: 174-177.
Beydilli, Kemal (1981b), “İlk Prusya-Osmanlı Münasebetleri Hakkında Bazı Kayıtlar ve Düzletmeler: Jurgowsky-Sattler-Seewald”, Serta Balcanica-Orientalia Monacensia in honorem Rudolphi Trofenik septuagenari (Ed. H. J. Kissling vd.): 219-231.
Beydilli, Kemal (2001), “İsveç”, DİA., C. 23: 407-414.
Beydilli, Kemal (2002), “Küçük Kaynarca”, DİA., C. 26: 524-527.
Beydilli, Kemal (2007), “Prusya”, DİA., C. 34: 354-357.
Beydilli, Kemal (2009), “Selim III”, DİA., C. 36: 420-425.
Beydilli, Kemal (2013a), “Yaş Antlaşması”, DİA., C. 43: 343-347.
Beydilli, Kemal (2013b), “Ziştovi Antlaşması”, DİA., C. 43: 467-472.
Beydilli, Kemal (1981a), 1790 Osmanlı-Prusya İttifakı, (İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları).
Beydilli, Kemal (1997), “Osmanlı Ve Avrupa Devletleri Arasında İttifaklar Ve Siyasî Ahlâk (1790- 1856)”, Çağdaş Türk Diplomasisi: 200 Yıllık Süreç, Sempozyuma Sunulan Tebliğler: (Ankara: TTK. Yayınları): 35-45.
Beydilli, Kemal (1985), Büyük Friedrich ve Osmanlılar, XVIII. Yüzyılda Osmanlı-Prusya Münasebetleri, (İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları).
Çıtırık, Hacer (2014), 4 Numaralı Name-i hümâyûn Defteri Transkripsiyonu ve Değerlendirmesi (h.1203-1206/m. 1788-1792), Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Kilis: 7 Aralık Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Demir, Uğur (2012), 1768 Savaşı Öncesi Osmanlı Diplomasisi, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
Erdem, Gökhan (2008), Osmanlı İmparatorluğu’nda Sürekli Diplomasi’ye Geçiş Süreci, Doktora Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Erim, Nihat (1953), Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, C. I, (Ankara: TTK. Yayınları).
Fliter, Irena (2016), “The Diplomats’ Debts: International Financial Disputes Between the Ottoman Empire and Prussia at the end of the Eighteenth Century”, Osmanlı Araştırmaları, (XLVIII): 399-417.
Fodor, Pal (2011), “Telhis”, DİA. C. 40: 402-404. Güneş, Hasan (2015), “Heinrich Friedrich von Diez’in Tepegöz Tercümesinde Yaptığı Yanlışlar”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 15 (2): 171-180.
Hubatsch, W. (1983), Grundlinien Preussischer Geschichte (1701-1871), (Darmstadt Wiss: Buchgesellschaft).
Hurewitz, J. C. (1961), “The Europeanization of Ottoman Diplomacy: The Conversion From Unilateralism to Reciprocity in the Nineteenth Century.” Belleten, XXV (99) : 455-466. İpşirli, Mehmet (1995), “Elçi”, DİA, C. 11: 3-15.
Jorga, Nicalai (2005), Osmanlı İmparatorluğu Tarihi (1774-1912), C. V, (İstanbul: Yeditepe Yayınları) (Çev. Nilüfer Epçeli), (Yay: Haz: Erhan Afyoncu).
Kanat, Vedat (2011), Lehistan’ın Parçalanma Sürecinde Osmanlı Devleti İle İlişkileri (1772–1795), Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Mersin: Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Karal, Enver Ziya (1970), Osmanlı Tarihi (Nizam-ı Cedid ve Tanzimat Devirleri 1789-1856), C. V/II, (Ankara: TTK. Yayınları).
Karamuk, Gümeç (1975), Ahmed Azmi Efendis Gesandtschaftsbericht Als Zeugnis des Osmanischen Machtverfalls und der beginnenden feformaera unter Selim III, (Frankfurt: Herbert Lang Bern).
Kaşıkçı, Rıdvan (2014), Nizam-ı Cedid’den Tanzimat’a Osmanlı Prusya İlişkileri, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Koçu, R. Ekrem (1934), Osmanlı Muahedeleri ve Kapitülasyonlar (1300-1920) ve Lozan Muahedesi (24 Temmuz 1923), (İstanbul: Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi).
Kolodziejczyk, Dariusz (2000), Ottoman-Polish Diplomatic Relations (15th-18th Century): An Annotated Edition of Ahdnâmes and Other Documents, (Leiden: Brill).
Köse, Osman (2006), 1774 Küçük Kaynarca Andlaşması (Oluşumu-Tahlili-Tatbiki), (Ankara: TTK. Yayınları).
Kurat, Akdes Nimet (2014), Rusya Tarihi Başlangıçtan 1917’ye Kadar, (Ankara: TTK. Yayınları).
Kurtaran, Uğur (2015), “Osmanlı Prusya İlişkilerinin Gelişiminde Prusya Elçisi Karl Adolf Von Rexin’in Etkisi Ve Faaliyetleri (1755-1761)”, Uluslararası İlişkiler Dergisi, 12 (47): 115-135.
Kurtaran, Uğur (2009), Osmanlı Avusturya Diplomatik İlişkileri (1526-1791), (Kahramanmaraş: Ukde Yayınları).
Kuzucu, Serhat (2012), “XVIII. Yüzyıl Son Çeyreğinde Osmanlı Avusturya Siyasi İlişkileri ve Ziştovi Antlaşması (II. Josef ve II. Leopold dönemi)”, History Studies Prof. Dr. Enver Konukçu Armağanı: 261-261.
Kütükoğlu, Mübahat S, (2010), “Takrir”, DİA., C. 39: 471-472.
Kütükoğlu, Mübahat S, (1992), “Berat”, DİA., C. 5: 472-473.
Kütükoğlu, Mübahat S, (1995), “Ferman”, DİA., C. 12: 400-412.
Kerautret, Michel (2005), Hıstıre De la Prusse, Le Gran Live Du Mois. Mahmud Mesut Paşa (1295), Mecmua-i Muahedat, C. I, (İstanbul: Hakikat Matbaası).
Özer, Abdurrahim (2008), The Ottoman-Russıan Relatıons Between The Years 1774-1787,
Postgraduate Thesis, Ankara: Bilkent University Graduate School of Social Sciences. Pamuk, Şevket (2002), “Kuruş”, DİA., C. 26: 458-459.
Reiswitz, J. A. Von (1957), “Heinrich Friedrich v. Diez”, Neue Deutsche Biographie, Vol: 3: 712-713.
Roberts, J.M. (2010), Avrupa Tarihi, (İstanbul: İnkılâp Kitabevi) (Çev. Fethi Aytuna).
Roider, Karl A. (1982), Austria’s Eastern Question 1700-1790, (New Jersey: Pinceton Universty Press).
Roxburgh, David (1995), “Heinrich Friedrich von Diez and His Eponymous Albums: Mss. Diez A. Fols. 70–74”. Muqarnas 12: 112–36.
Sahillioğlu, Halil (1989), “Akçe”, DİA. C. 2: 224-227.
Sander, Oral (2008), Anka’nın Yükselişi ve Düşüşü (Osmanlı Diplomasi Tarihi Üzerine Bir Deneme), (Ankara: İmge Yayınları.)
Sarıcaoğlu, Fikret (2001), Kendi Kaleminden Bir Padişahın Portresi Sultan I. Abdülhamid (1774- 1789), (İstanbul: Tarih ve Tabiat Vakfı Yayınları).
Sarıcaoğlu, Fikret (2002), “1774-1789 Yıllarında Osmanlı Devleti’nin Dış Politikası”, Türkler, C. VII, (Ed. Güler Eren), Yeni Türkiye Yayınları: 545-553.
Savaş, Ali İbrahim (1999). “Genel Hatlarıyla Osmanlı Diplomasisi” Osmanlı, C. I, Yeni Türkiye Yayınları: 643-659.
Schmiede, H. Achmed, “Dede Korkut Araştırmacılığının Banisi: Türk Medeniyetinin Bilgin Âşığı Heinrich Friedrich von Diez (1751-1817) 250 Yıl Önce Doğdu”, http://docplayer.org/7438278-Heinrich-friedricvon-diez-1751-1817.html (10.07.2017).
Schwarz, Klaus (1988), “15. ve 16. Yüzyılda Berlin, Brandenburg ve Türkler”, Tarih ve Toplum, Sayı 50, Şubat: 35-40.
Sertoğlu, Mithat (2011), Mufassal Osmanlı Tarihi Resimli-Haritalı, C. V, (Ankara: TTK. Yayınları).
Shaw, Stanford J. (1971), Between Old and New The Ottoman Empire under Sultan Selim III, (London: Harvard University Press Cambridge).
Şahin, Hasan (2002), “Kaynarca’dan (1774) Paris Barışı’na (1856) Kadar Şark Meselesi Perspektifinden Osmanlı-Rus Münasebetlerine Genel Bir Bakış”, Türkler, C. VII, (Ed. Güler Eren), Yeni Türkiye Yayınları: 531-544.
Şemdanizâde Fındıklılı Süleyman Efendi (1976), Mür’i’t-i Tevârih, C. I, (İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası) (Yay. Haz: M. Münir Aktepe).
Şen, Adil (2003), Osmanlı’da Dönüm Noktası (III. Selim Hayatı ve Islahatları), (Ankara: Fecr Yayınları).
Şimşek, Ali Rıza (2006), Osmanlı Ordusunda 18. Ve 19. Yüzyıllarda Yapılan Islahat Çalışmaları ve Bu Çalışmalarda Yabancı Uzmanların Rolü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Tabakoğlu, Hüseyin Serdar (2008), “XVIII. Yüzyılın Sonunda Osmanlı-İspanya İlişkileri: İlk İspanyol Daimi Elçisi Don Juan de Boulıgny Örneği”, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 3/7, Fall: 812-840.
Tansel, Selahaddin (1946), “Büyük Friedrich Devrinde Osmanlı-Prusya Münasebetleri Hakkında”, Belleten, C. X, S. 37: 133-166.
Tepekaya, Muzaffer (2002), “Osmanlı-Alman İlişkileri (1870-1914)”, Türkler, C. XIII, Yeni Türkiye Yayınları: 40-50.
Topaktaş, Hacer (2014), Osmanlı-Lehistan Diplomatik İlişkileri Francıszek Pıotr Potrockı’nin İstanbul Elçiliği (1788-1793), (Ankara: TTK. Yayınları).
Topaktaş, Hacer (2015), “Osmanlı Diplomasisinde “Tayinat Sisteminin Uygulanışı ve Kaldırılışı (1794) Üzerine Bazı Tespitler”, Akademik İncelemeler Dergisi, C. 10 Sayı: 1: 31-49.
Topaktaş, Hacer (2017),“Osmanlı’da Elçileri Ağırlamak: Prusya Elçisi Örneğinde Tayinat Uygulamaları”, Avrupa Tarihinde Türk Eli Doç. Dr. Gümeç Karamuk Armağanı, (Ed: Ramazan Acun-Serhat Küçük), (Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları): 271-289.
Unat, Faik Reşit (1987), Osmanlı Sefirleri ve Sefaretnameleri (Yay. Haz: Bekir Sıtkı Baykal), (Ankara: TTK. Yayınları).
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (1978), Osmanlı Tarihi, C. IV/I, (Ankara: TTK. Yayınları).
Vakanüvis Mehmed Subhi Efendi (2007), Subhi Tarihi, (İstanbul: Kitabevi Yayınları) (Haz. Mesut Aydıner).
Yalçınkaya, M. Alaaddin (2002), “18. Yüzyıl Islahat, Değişim ve Diplomasi”, Türkler, C. VII, (Ed. Güler Eren), Yeni Türkiye Yayınları: 479-511.
Yıldırım, İbrahim (2014), Osmanlı Devleti’nde Elçi Kabulleri, (İstanbul: Kitap Yayınları).
Zengin, Erkan (2013), “Türk-Alman İlişkilerinde Türk İmajını Meydana Getiren Olgular Ve Eserlere Yansıması”, CBÜ. Sosyal Bilimler Dergisi, C. 1, Sayı: 1: 48-57.
Zınkeisen, Johann Wilhelm (2011), Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, C.Va,/VIb (Çev. Nilüfer Epçeli) (İstanbul: Yeditepe Yayınları)
(Diez A fol. 74, Diez-Album (A fol. 74) (2019), http://orient-digital.staatsbibliothek-berlin.de (Son Erişim: 13.07.2017).
http://docplayer.org (2017), “Dede Korkut Araştırmacılığının Banisi: Türk Medeniyetinin Bilgin Âşığı Heinrich Friedrich von Diez (1751-1817) 250 Yıl Önce Doğdu”, 7438278-Heinrichfriedricvon- diez-1751-1817.html (Son Erişim: 10.07.2017).
“Berlin-Brandenburgische 2002” (2017), www.kulturportal-west-ost.eu (Son Erişim: 03.07.2017).