Hariciye Nezareti ve Osmanlı İmparatorluğu’nun XIX. Yüzyıl Genel İdari Reform Sürecindeki Üstün Konumu (1836-1871)

XIX. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda diplomasi kullanımının önem kazanmasıyla birlikte Hariciye Nezareti, devlet yönetiminde etkili bir konum kazanmıştır. Bu durum reformların yürütülmesini de doğrudan etkilemiştir. Dolayısıyla bu süreçte Hariciye Nezareti sahip olduğu kimi özellikler nedeniyle devletin diğer kurumları arasında öne çıkmış ve hariciye kökenli bürokratlar, önemli devlet görevleri üstlenmişlerdir. Bu çalışmada XIX. yüzyıl Osmanlı modernleşmesi sürecinde Hariciye Nezaretinin diğer kurumlara göre etkin bir rol kazanmasının sebepleri incelenmiştir. Sonuç olarak sahip olduğu kimi nitelikler neticesinde Hariciye Nezaretinin XIX. yüzyıl Türk kamu yönetiminde üstün bir role sahip olduğu iddiasının doğruluğu; arşiv belgeleri, dönemin kaynakları ve ayrıntılı literatür taraması kullanılarak test edilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı İmparatorluğu, Hariciye Nezareti, Modernleşme, Reform, Türk Kamu Yönetimi

Foreign Ministry and Its Peculiar Position in General Administration of Ottoman Empire in the Era of Reforms (1836-1871)

With the importance of the use of diplomacy in the Ottoman Empire in the 19th century, Foreign Ministry gained an effective position in the state administration. This prominence had a direct impact on implementation of reforms at larger scale which was the general characteristics of the era. Therefore, Foreign Ministry stood out among the other institutions of the state due to some of its characteristics and bureaucrats from Foreign Ministry undertook important state duties. This article focuses on the reasons of Foreign Ministry playing a more active role than other institutions during Ottoman Empire’s era of modernization in the 19th century. As a result, the accuracy of the claim that the Foreign Ministry had a superior role in the 19th century Turkish public administration due to certain qualities it possesses; has been explained in details by using archive documents, the sources of the period and literature review.

Keywords:

Ottoman Empire, Foreign Ministry, Modernization, Reform, Turkish Public Administration,

PDF

___

Babıali Evrak Odası Ayniyat Defterleri: Nr.1714.
Hatt-ı Hümayun (HAT): 00492.24121; 305.18002.
İrade Dahiliye (İ.DH): 00341.22423; 00121.006167.
İrade Hariciye (İ.HR):00113.005509.
Official Publications
Hâriciye Nezâret-i Celîlesinin Salnâmesi, (1306), Matba’a-i Osmaniye.
Salnâme-i Nezâret-i Umûr-ı Hâriciyye, (1318), Dersaadet: Matba’a-i Osmaniye.
Takvîm-i Vekâyi, Nr. 170, 13 C 1254 (03.09.1838).
Takvîm-i Vekâyi, Nr.155, 9 B 1253 (09.10.1837).
Takvîm-i Vekâyi., No.523, 26 Ş 1271 (14.05.1855).
Takvîm-i Vekâyi, No.1862, 24 M 1294 (08.02.1877).
Book, Article and Thesis
Ahmed Lûtfî Efendi, (1302), Tarih-i Lûtfî (ez-Tarih-i Ahmed Lûtfî), Vol. 5.
Akgündüz, Ahmed, (2015), Arşiv Belgeleri Işığında Dâhiliye Nezâreti Tarihi (Ankara: Tiav).
Akşin, Sina, (2014), Jön Türkler ve İttihat ve Terakki (Ankara: İmge Kitabevi).
Akyıldız, Ali, (1993), Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilâtında Reform (1836-1856) ( İstanbul: Eren Yayıncılık).
Akyıldız, Ali, (2007), “Osmanlılar: Modern Dönem”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 33: 506-509.
Aydın, M. Âkif, (1994), “Dîvân-ı Ahkâm-ı Adliyye”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 9: 387-388.
Ayman Güler, Birgül, (2013), Türkiye’nin Yönetimi-Yapı- (Ankara: İmge Kitabevi).
Balcı, Sezai (2019), “Tanzimat Döneminde Babıâli Tercüme Odası ve Yenileşme Faaliyetlerine Etkisi”, , Dönmez, Ahmet (ed.), Osmanlı Modernleşmesi, Reform Çağında Çözüm Arayışları, (İstanbul: Kitap Yayınevi): 133-162.
Baykara, Tuncer, (1994), “II. Mahmud’un Islahatında İç Temeller: 1826-1839 Arasında Anadolu”, Tanzimat’ın 150.Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, Ankara: 31 October - 3 November 1989 (Ankara: Türk Tarih Kurumu): 263-270.
Baysun, M. Cavid, (1979), “Müsteşar”, İslâm Ansiklopedisi, Vol. 8 (İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı): 835-837.
Belge, Murat, (2012), “Batılılaşma: Türkiye ve Rusya”, Kocabaşoğlu, Uygur (ed.), Modern Türkiye’de Siyasal Düşünce, Modernleşme ve Batıcılık, Vol. 3 (İstanbul: İletişim Yayınları): 43-55.
Bouquet, Olivier, (2016), Sultanın Paşaları (1839-1909) (İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları) (çev. Devrim Çetinkasap).
Chapman, Brian, (1970), İdare Mesleği, Avrupada Devlet Memurluğu (Ankara: TODAİE Yayınları) (çev. Cahit Tutum).
Çadırcı, Musa, (1985), “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Ülke Yönetimi”, Belge, Murat (ed.), Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Vol 1 (İstanbul: İletişim Yayınları).
Çadırcı, Musa, (2013), Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapısı (Ankara: Türk Tarih Kurumu).
Davison, Roderic H., (2005), Osmanlı İmparatorluğu’nda Reform, 1856-1876 (İstanbul: Agora Kitaplığı) (çev. Osman Akınhay).
Demirel, Fatmagül, (2003), Adliye Nezareti’nin Kuruluşu ve Faaliyetleri (1876-1914), Unpublished Ph.D. thesis, İstanbul University.
Deny, J., (1993), “Mustashar”, The Encyclopaedia of Islam, Vol. VII, New Edition, (Leiden: E. J. Brill): 732-733.
Deren, Seçil, (2012), “Kültürel Batılılaşma”, Kocabaşoğlu, Uygur (ed.), Modern Türkiye’de Siyasal Düşünce, Modernleşme ve Batıcılık, Vol. 3, (İstanbul: İletişim): 382-402..
Dik, Esra, (2012), Türkiye’de Bakanlık Sistemi ve Geleceği, Unpublished Ph.D. thesis, Ankara University.
Eren, A. Cevad, (1979), “Tanzimât”, İslâm Ansiklopedisi, Vol.11, (İstanbul: Milli Eğitim Basımevi):709-765.
Ezici, Erhan, (2020), Hariciye Teşkilatı; Türk Kamu Yönetiminde Bir Modernleşme Modeli, Unpublished Ph.D. thesis, Ankara University.
Findley, Carter V. Findley, (2014), Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokratik Reform, Babıâli, 1789-1922 (İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları).
Findley, Carter V., (1996), Kalemiyeden Mülkiyeye, Osmanlı Memurlarının Toplumsal Tarihi (İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları) (çev. Gül Çağalı Güven).
Findley, Carter V., (1997), “Hariciye Nezâreti”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Vol. 16, (İstanbul): 178-180.
Gourney, Bernard, (1971), Yönetim Bilimine Giriş, Çağdaş Toplumlarda Kamu Yönetimi (Ankara: TODAİE) (çev. İhsan Kuntbay).
Güran, Tevfik, (1998), 19. Yüzyıl Osmanlı Tarımı Üzerine Araştırmalar (İstanbul: Eren Yayıncılık).
İpşirli, Mehmet, (1993), “Dahiliye Nezâreti”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Vol. 8, (İstanbul): 414-416.
İsmail Hakkı, (1328), Hukuk-ı İdare (Dersaadet: Kanaât Matbaası).
Karaer, Tacettin, (1990), “Türk Kamu Yönetiminde Devlet Bakanlığı Sorunu”, Amme İdaresi Dergisi, 23 (2): 47-74.
Karal, Enver Ziya, (1956) “Ebu Bekir Ratıb Efendi’nin ‘Nizam-ı Cedit’ Islahatında Rolü”, V. Türk Tarih Kongresi, 12-17 Nisan 1956, (Ankara): 347-355.
Karal, Enver Ziya, (1988), Selim III’ün Hat-tı Hümayunları, Nizam-ı Cedit, 1789-1807 (Ankara: Türk Tarih Kurumu).
Karal, Enver Ziya, (2011), Osmanlı Tarihi, Islahat Fermanı Devri 1856-1861, Vol. 6, (Ankara: Türk Tarih Kurumu).
Kaynar, Reşat, (2010), Mustafa Reşit Paşa ve Tanzimat (Ankara: Türk Tarih Kurumu).
Kinross, Lord, (2009), Osmanlı İmparatorluğunun Yükselişi ve Çöküşü (İstanbul: Altın Kitaplar Yayınevi).
Kuneralp, Sinan, (1999), Son Dönem Osmanlı Erkân ve Ricali (1839-1922) Prosopografik Rehber, (İstanbul: İsis).
Kuran, Ercümend, (1976), “Osmanlı İmparatorluğu’nda İnsan Hakları ve Sadık Rifat Paşa (1807-1857)”, VIII. Türk Tarih Kongresi, 11-15 Ekim 1976, Vol. II, (Ankara): 1449-1453.
Kuran, Ercüment, (2013), Türkiye’nin Batılılaşması ve Millî Meseleler (Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı).
Lewis, Bernard, (1996), Modern Türkiye’nin Doğuşu (Ankara: Türk Tarih Kurumu) (çev. Metin Kıratlı).
Mardin, Şerif, (1957), “Yeni Osmanlıların Hakıkî Hüviyeti, I: Tanzimat Bürokrasisi”, Forum, 7 (79): 1 July.
Mardin, Şerif, (2000), The Genesis of Young Ottoman Thought, A Study in the Modernization of Turkish Political Ideas, (Syracuse University Press).
Mardin, Şerif, (2012), “Tanzimat Fermanı’nın Manâsı: Yeni Bir İzah Denemesi”, İnalcık, H. ve M. Seyitdanlıoğlu, (ed.), Tanzimat, Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, (İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları): 147-165.
Önsoy, Rifat, (1986), “Tanzimat Döneminde Sanayi ve Ticaretle İlgili Meclisler (1839-1876)”, X. Türk Tarih Kongresi, 22-26 Eylül 1986, Vol. 4, (Ankara): 1685-1696.
Ortaylı, İlber, (1985), “Osmanlı Diplomasisi ve Dışişleri Örgütü”, Belge, Murat (ed.), Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Vol. 1, (İstanbul, İletişim Yayınları): 278-281.
Ortaylı, İlber, (2008), Türkiye Teşkilât ve İdare Tarihi (Ankara: Cedit Neşriyat).
Ortaylı, İlber, (2014a), İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı (İstanbul: Timaş Yayınları).
Ortaylı, İlber, (2014b), “Osmanlı’da 18.Yüzyıl Düşünce Dünyasına Dair Notlar”, Aklan, Mehmet Ö. (ed.), Modern Türkiye’de Siyasal Düşünce, Cumhuriyet’e Devreden Düşünce Mirası: Tanzimat ve Meşrutiyet’in Birikimi, Cilt 1, (İstanbul: İletişim Yayınları): 37-41.
Özcan, Abdülkadir, (1997), “Harbiye Nezâreti”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Vol. 16: 119-120.
Quataert, Donald, (2005), The Ottoman Empire 1700-1922 (New York: Cambridge University Press).
Sadık Rıfat Paşa, (1264a), “Rıf’at Paşa Merhumun Viyana’da İbtidaki Sefaretinde Avrupa’nın Ahvaline Dair Yazdığı Risaledir”, Müntahâbât-ı Asâr.
Sadık Rıfat Paşa, (1264b), “İdare-i Hükümetin Bazı Kava’id-i Esasiyesini Mütezammın Rıf’at Paşa Merhumun Kaleme Aldığı Risaledir”, Müntahâbât-ı Asâr.
Sakaoğlu, Necdet, (1985), “Padişahlık ve Sadrazamlık Kurumu”, Belge, Murat (ed.), Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Vol. 5, (İstanbul: İletişim Yayınları): 1278-1285.
Sarıyıldız, Gülden, (1994), “Karantina Meclisi’nin Kuruluşu ve Faaliyetleri”, Belleten, 58 (222) :329-376.
Seyitdanlıoğlu, Mehmet, (1996), “Sadık Rıfat Paşa ve Avrupa’nın Ahvâline Dâir Risâlesi”, Liberal Düşünce, No.3:115-124.
Shaw, Stanford J. ve Ezel Kural Shaw, (2005), History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Vol. 2: Reform, Revolution, and Republic: The Rise of Modern Turkey, 1808-1975 (Cambridge: Cambridge University Press). Tanpınar, Ahmet Hamdi, (1976), On Dokuzuncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi (İstanbul: Çağlayan).
Taşkesenlioğlu, Muhammed Yasin, (2014), Kuruluşu, Yapısı ve Uygulamalarıyla Meclis-i Âli-i Tanzimat (1854-1861), Unpublished Ph.D. thesis, Atatürk University.
Turan, Namık Sinan, (2015), İmparatorluk ve Diplomasi, Osmanlı Diplomasisinin İzinde, (İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları). Turfan, M. Naim (2013), Jön Türklerin Yükselişi, Siyaset, Askerler ve Osmanlı’nın Çöküşü (İstanbul: Alfa Basım Yayım) (çev. Mehmet Moralı). Uçman, Abdullah (haz.), (2012), Ebûbekir Râtib Efendi’nin Nemçe Sefâretnâmesi (İstanbul: Kitabevi).
Uçman, Abdullah (haz.), (1975), Yirmisekiz Çelebi Mehmet Efendi’nin Fransa Sefâretnâmesi (Tercüman Yayınları).
Unat, Faik Reşit, (1987), Osmanlı Sefirleri ve Sefaretnameleri (Ankara: Türk Tarih Kurumu).
Uzunçarşılı, İ. Hakkı, (1975) “Tosyalı Ebûbekir Ratib Efendi”, Belleten, 39 (153): 49-76.
Yalçınkaya, M. Alaaddin, (2010), “II. Mahmud Dönemi Osmanlı Diplomasisi”, Yılmaz, Coşkun (ed.), II. Mahmud, Yeniden Yapılanma Sürecinde İstanbul (İstanbul): 179-190. Yazıcı, Nesimi, (1994), “Tanzimat Dönemi Basını Konusunda Bir Değerlendirme”, Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, Ankara: 31 Ekim-3 Kasım 1989 (Ankara, Türk Tarih Kurumu): 55-84.
Yeşil, Fatih, (2002), III. Selim Döneminde Bir Osmanlı Bürokratı: Ebubekir Ratib Efendi, Unpublished Postgraduate Thesis, Hacettepe University.
Zürcher, Eric Jan, (2009), Modernleşen Türkiye’nin Tarihi (İstanbul: İletişim Yayınları).