Muş Tarihi: Kentsel Gelişim Merkezli Bir Yaklaşım

Bu araştırmanın amacı, Doğu Anadolu’nun en eski şehirlerinden biri olmakla birlikte gelişmeivmesi en düşük iller arasında yer alan Muş’un kentsel gelişim merkezli bir tarihsel manzarasınısunmaktır. Çalışmada şehrin kuruluşundan itibaren geçirdiği tarihsel değişim ve dönüşümler elealınmış, siyasî tarihine paralel bir hat üzerinden şehrin gelişim dinamiklerine temas edilmiştir. Bubağlamda tarihin farklı dönemlerinde Muş’un fiziksel görünümü kelimelere dökülmeye çalışılmışve şehre ilişkin kuşbakışı bir manzara ortaya konulmak istenmiştir. Metinde Muş’un bugününe veyarınına dair bir perspektif belirlenmesi hedeflenmiştir.

History Of Muş: An Urban Development-Centered Approach

The aim of this research is to present an urban development centered historical landscape of Muş, which is one of the oldest cities of Eastern Anatolia and one of the provinces with the lowest development momentum. In the study it was discussed the historical changes and transformations that the city has undergone since its foundation, and touched the development dynamics of the city on a line parallel to its political history. In this context, it has been tried to be put into words the physical appearance of Muş in different periods of history and has been tried to be presented a bird's eye view of the city. In the text, it is aimed to determine a perspective on the present and future of Muş.

PDF

___

1967 Muş İl Yıllığı (1968). Elazığ.
1973 Muş İl Yıllığı (1973). Bingöl.
Muş 1985 Tarihli İmar Planı, Muş Belediyesi Arşivi.
1989 Muş İl Yıllığı (1989). İstanbul.
Abdurrahim Şerif. (2011). Anadolu Manzaraları, Muş Ovasında. İçinde: Anadolu Mecmuası. Arslan Tekin ve
Ahmet Zeki İzgöer. (Haz.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Alanoğlu, M. (2019). Nahiyeden Sancağa: 16. Yüzyılda Muş’un İdarî Yapısı. Tarih ve Kültür Bağlamında Muş Uluslararası Sempozyumu Bildirileri, 10-12 Mayıs 2018. Arzu Güvenç Saygın, Murat Saygın (Yay. Haz.), 134-160.
Arslan, Ö. (2018). Muş İli Özelinde Doğal Tarım ve Hayvancılığa Dayalı Sürdürülebilir Bir Ekonomik Gelişim. Anemon Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 6 (1), 75-90.
Arslan, E. ve Kendir, H. (2019). Kış Turizmi Potansiyeli Açısından Muş İli’nin SWOT Analizi İle Değerlen- dirilmesi. Anemon Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7 (6), 167-173. Aslan, A. ve Kaya, N. Ç. (2018). Proje Temelli Kalkınmaya Eleştirel Yaklaşım: Muş İli Örneği. Anemon Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 6 (2), 269-278.
Aşgın, S. (2000). Cumhuriyet Döneminde Doğu Anadolu’ya Yapılan Kamu Harcamaları (1946-1960), Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
Atlı, C. (2019). 1950-1970 Yıllarında Muş’ta Devlet Yatırımları. Tarih ve Kültür Bağlamında Muş Uluslararası Sempozyumu Bildirileri, 10-12 Mayıs 2018. Arzu Güvenç Saygın, Murat Saygın (Yay. Haz.), 361- 376.
Barbaro, J. (2016). Anadolu’ya ve İran’a Seyahat. Tufan Gündüz. (Çev.). İstanbul: Yeditepe Yayınları.
Bedrosian, R. (2014). V-XIII. Yüzyıl Klasik Ermeni Kaynaklarına Göre Çinliler ve Çin. Mustafa Alican (Çev.). Tarih Okulu Dergisi, 7 (19), 827-836.
Biber, H. ve Çavuşoğlu, R. (2013). 2011 Yılı MuşMalazgirt Arkeolojik Yüzey Araştırması. 30. Arama Sonuçları Toplantısı, II, 303-320.
Biber, H. (2016). Demir Çağları’nda Süphan Dağı Eteklerinde Yaşam ve Ölümün Mekânsal İlişkileri. Journal Of Human Sciences, 13 (2), 3501-3520.
Biber, H. (2018). Muş İli Arkeolojik Yüzey Araştırmaları, 2009-2014. İstanbul: Hiperlink Yayınları.
Bingül, Ş. (2019). 19. Yüzyıl Osmanlı Modernleşmesi Bağlamında Muş Sancağında Islahat Hareketleri. İçinde: Burası Muş’tur. Ercan Çağlayan. (Ed.). İstanbul: Pınar Yayıncılık.
Bingül, Ş. (2019b). 19. Yüzyılın Modernleşme Politikaları Çerçevesinde Muş ve Çevresindeki Maarif Faaliyetleri, İçinde: Tarihî ve Kültürel Dokusuyla Koğak, Mehmet Salmazzem. (Ed.). Konya: Çizgi Yayınevi.
Brant, J. (2014). 1838 Yazında Kürdistan. A. Celil Kaya. (Çev.). İstanbul: Rûpel Yayınları.
Chesnau, J. (2012). D’Aramon Seyahatnamesi. Işıl Erverdi. (Çev.). İstanbul: Dergah Yayınları.
Cumhurbaşkanlığı Cumhuriyet Arşivi (CCA), 30-18-1-2-2- 18-1.
CCA, 30-10-0-0-178-226-7.
CCA, 30-18-1-2-80-93-10.
CCA, 30-1-0-0-134-874-2.
CCA, 30-18-1-2-140-68-15.
CCA, 30-1-0-0-73-464-3.
CCA, 30-18-1-2-364-2-17.
Çabuk, M. ve Tombul, S. (2019). Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre Muş’taki Ermeni İhtilalcilerin Ermenilere Zulmü (1892-1906). Asia Minor Studies Journal, 7, (1), 1-14.
Çağlayan, E. (2019). Tek Parti Döneminde Muş: İmar, İskân ve İnşa. İçinde: Burası Muş’tur. Ercan Çağlayan. (Ed.). İstanbul: Pınar Yayıncılık.
Çayın, M. ve Özer, H. (2015). Üniversitelerin İl Ekonomisine Katkısı ve Öğrencilerin Tüketim Yapısı: Muş Alparslan Üniversitesi Örneği. Dokuz Eylül Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 30 (2), 131-147.
Çiçek, B. ve Almalı, V. (2019). Yükseköğretimde İtibar: Halkın Gözünden Üniversiteye Bir Bakış. INIJOSS, 8 (1), 90-111.
Darkot, B. (1979). Muş. MEB İslam Ansiklopedisi, 8, 744- 747.
Dölek, İ. ve Avcı, V. ve Harunoğulları, M. (2018). Nüfusun ve Yerleşmelerin Yükseltiye Göre Değişimi: Muş İli Örneği. Anemon Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 6 (6), 1011-1022.
Ebü’l-Fidâ. (2017). Ebü’l-Fidâ Coğrafyası. Ramazan Şeşen. (Çev.). İstanbul: Yeditepe Yayınları.
Ersungur, Ş. M. ve Aslan, M. B. (2014). Muş İlinin Gelişme Potansiyelinin SWOT Analizi İle İncelenmesi. Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 28 (4), 213-235.
Eser, M. (2013). İlk Dönem İslam Tarihinde Muş ve Çevresi. İSTEM, 11 (22), 43-67.
Eser, M. (2014). Muş İsminin Menşei Üzerine Bir Değerlendirme. EKEV Akademi Dergisi, 18 (58), 211-228.
Evliyâ Çelebi. (2010). Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi, 4/1. Seyit Ali Kahraman ve Yücel Dağlı. (Haz.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Galtsyan, A. G. (2007). Ermeni Kaynaklarına Göre Moğollar. İlyas Kemaloğlu. (Çev.). İstanbul: Yeditepe Yayınları.
Gencer, F. (2019). Bitlis ve Muş’un Son Beyleri: Alaadddin Paşazadeler. İstanbul: Libra Kitap.
Gök, S. (2019). Cumhuriyet Halk Partisi İktidarında Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da İskan Politikaları (1923- 1950). İstanbul: Efeakademi Yayınları.
Grousset, R. (2006). Başlangıcından 1071’e Ermenilerin Tarihi. Sosi Dolanoğlu (Çev.). İstanbul: Aras Yayıncılık.
Halaçoğlu, Y. (2015). Ermeni Tehciri. İstanbul: BKY.
Hewsen, R. H. (2016). Pağeş/Bitlis ve Daron/Muş’un Tarihi Coğrafyası. Zülal Kılıç. (Çev.) İçinde: Hovannisian, R. G. (ed.) Bitlis ve Muş, Ankara: Aras Yayıncılık.
Hovannisian, R. (2016). Ermeni Pağeş/Bitlis ve Daron/Muş. Zülal Kılıç. (Çev.). İçinde: Hovannisian, R. (ed.) Bitlis ve Muş, Ankara: Aras Yayıncılık.
http://www.mus.bel.tr/mart-ayi-meclis-toplantisi-yapildi
https://biruni.tuik.gov.tr/nufus80app/idari.zul?yil=1965.
https://biruni.tuik.gov.tr/nufus80app/idari.zul?yil=1970.
https://biruni.tuik.gov.tr/nufus80app/idari.zul?yil=1975.
https://biruni.tuik.gov.tr/nufus80app/idari.zul.
https://biruni.tuik.gov.tr/nufus85app/idari.zul.
https://biruni.tuik.gov.tr/nufus90app/idari.zul.
https://biruni.tuik.gov.tr/nufusapp/idari.zul.
https://biruni.tuik.gov.tr/medas/?kn=95&locale=tr.
https://musdh.saglik.gov.tr/TR,240542/hastanemizhakkinda.html
https://www.bik.gov.tr/mus-havalimaninin-adi-degisti/
http://www.alparslan.edu.tr/sayfa.xhtml?sayfa=tarihce
http://www.mus.gen.tr/haber-8994-mus-kavsaga-sultanalparslan-heykeli-dikildi-haberi.html
https://www.toki.gov.tr/illere-gore-projeler
Kara, H. (2019). Sultan II. Abdülhamid Döneminde Muş Sancağı. İçinde: Burası Muş’tur. Ercan Çağlayan. (Ed.). İstanbul: Pınar Yayıncılık.
Kardaş, S. (2019). Birinci Dünya Savaşı’nda Muş. İçinde: Burası Muş’tur. Ercan Çağlayan. (Ed.). İstanbul: Pınar Yayıncılık.
Kardaş, A. (2019). ‘Bir Karış Fazla Şimendifer’ ElazığMuş Demiryolu’nun Yapım Süreci. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 6 (4), 2360-2382.
Kaynar, İ. S. (201). Muş’a Demiryolunun Gelişi, Tarih ve Kültür Bağlamında Muş Uluslararası Sempozyumu Bildirileri, 10-12 Mayıs 2018, Arzu Güvenç Saygın, Murat Saygın. (Haz.). Ankara, 395-409
Kılıç, O. (2004). 1571 Tarihli Mufassal Evkaf Tahrir Defterine Göre Erciş, Bargiri (Muradiye) ve Muş Vakıfları. Osmanlı Araştırmaları Dergisi, XXIV, 243-255.
Koçhan, N. ve Sur, C. (2003). Muş-Kepenek Urartu Kalesi. Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 10, 57-63.
Kopar, M. (2009). Cumhuriyet Halk Partisi Döneminde Doğu Anadolu’ya Yapılan Kamu Harcamaları ve Yatırımlar (1927-1950), Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
Kozbe, G. (1995). Muş Ovası Yüzey Araştırmalarında Ele Geçen Transkafkasya Çanak Çömleği Işığında Bölgenin Erken Tunç Çağ’ının Yeniden Değerlendirilmesi. Arkeoloji Dergisi, 3, 35-40.
Kulağuz, B. N. (1997). Muş ve Çevresindeki Türk Mimarî Eserleri. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi.
Lynch, H. F. B. (1971). Armenia, Travels And Studies, II. The Turkish Provinces. London.
Mayevski. (2007). 20. Yüzyıl Dönemecinde Rus General Mayevski’nin Türkiye Gözlemleri. Bayram Bayraktar. (Haz.). İstanbul: İnkılap Kitabevi.
Muş İl Özel İdaresi Arşivi.
Muş (Merkez) İlave+Revizyon İmar Planı Plan Araştırma Raporu. (2020). Muş Belediyesi Arşivi.
Oktay, H. (2007). Ermeni Kaynaklarında Türkler ve Moğollar. İstanbul: Selenge Yayınları.
Öney, C. (2019). Muş Sancağında Misyonerlik Faaliyetleri. İçinde: Burası Muş’tur. Ercan Çağlayan. (Ed.). İstanbul: Pınar Yayıncılık.
Özalper, M. (2015). Birinci Meclis’te Muş Milletvekilleri ve Faaliyetleri (1920-1923). ASOS JOURNAL, 3 (13), 512-528.
Özdal, A. N. (2019). İmparatorlukların Gölgesinde ve Kendi Halinde: Ortaçağ’da Muş’un Toplumsal Hareketliliği ve Toplumsal Yapısı. Tarih ve Kültür Bağlamında Muş Uluslararası Sempozyumu Bildirileri, 10-12 Mayıs 2018. Arzu Güvenç Saygın, Murat Saygın (Yay. Haz.), 113-124.
Özfırat, A. (1999). 1997 Yılı Bitlis-Muş Yüzey Araştırması: Tunç ve Demir Çağları. XVI. Araştırma Sonuçları Toplantısı, II, 1-22.
Özfırat, A. (2000). 1998 Yılı Bitlis-Muş İlleri Yüzey Araştırması: Tunç ve Demir Çağları. XVII. Araştırma Sonuçları Toplantısı, II, 193-210.
Öztürk, A. ve Toprak, S. (2018). Kafkasya’dan Muş Yöresine Göçler ve Göçmenlerin İskânı (1856-1905). SUTAD, 43, 437-458.
Polat, F. A. (2019). Bir Bilim Yuvası Olarak Muş Alparslan Üniversitesi. Tarih ve Kültür Bağlamında Muş Uluslararası Sempozyumu Bildirileri, 10-12 Mayıs 2018, Arzu Güvenç Saygın, Murat Saygın. (Haz.). Ankara, 3-23.
Polonyalı Simeon. (1964). Seyahatname (1608-1619). Hrand D. Andreasyan. (Haz.). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
Rothmann, M. S. ve Kozbe, G. (1997). Muş In The Early Bronze Age. Anatolian Studies, XLVII, 105-126. Salnâme-i Vilâyet-i Bitlis, 1. Def’a (1310).
San, M. S. (1966). Doğu Anadolu ve Muş’un İzahlı Kronolojik Tarihi. Ankara: Yargıçoğlu Matbaası.
Southgate, H. (1840). Narrative Of A Tour through Armenia, Kurdistan, Persia And Mesopotamia. New York.
Sönmez, M. E. (2005). Muş Ovası ve Çevresinin Arazi Kullanımı, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
Şen, K. (2020). Muş Merkezde Yer Alan Nadide Bir Eser: Selim Paşa Taş Vakfiyesi,” Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 67, 455- 470.
Şeref Han. (2009). Şerefname. M. Emin Bozarslan (Çev.). İstanbul: Deng Yayınları.
Şerefüddin Ali Yezdî. (2019). Emîr Timur (Zafernâme). Ahsen D. Batur. (Çev.). İstanbul: Selenge Yayınları.
Şihabeddin b. Fazlullah el-Ömerî. (2014). Mesâlikü’l-Ebsâr (Türkler Hakkında Gördüklerim ve Duyduklarım). Ahsen D. Batur. (Çev.). İstanbul: Selenge Yayınları.
Tanış, C. (2018). Osmanlı Devleti’nde Hapishane Islahatı: Muş Hapishanesi Örneği (1908-1914). Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 11 (57), 141-146.
Tanış, C. (2018). Osmanlı Arşiv Belgelerinde 1903 Malazgirt Depremi. Anemon Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 6 (1), 61-66.
Tiryaki, S. (2019). Eskiçağ’da Muş. Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 19, 75-114.
Tozer, H. F. (1881). Turkish Armenia and Eastern Asia Minor. London.
Turan, O. (2004). Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Tuncel, M. (2006). Muş. DİA İslam Ansiklopedisi, 31, 368- 371.
Yalçın, E. S. (2009). Cumhuriyet Döneminde Doğu Anadolu’ya Yapılan Kamu Harcamaları (1960-1980). Ankara: Berikan Yayınları.
Yıldız, H. (2019). Osmanlı Modernleşme Sürecinde Muş Sancağında Eğitim. İçinde: Burası Muş’tur. Ercan Çağlayan. (Ed.). İstanbul: Pınar Yayıncılık.
Yiğitpaşa, D. ve Can, S. (2012). Van Müzesi Buluntuları Işığında Van-Muş Bölgesinin Erken Tunç Çağı ve Karaz Kültürü. Uluslararası Sosyal Araştırmaları Dergisi, 5 (20), 274-291.
Yuca, İ. S. (2019). Cumhuriyet Döneminde Muş’ta Spor Faaliyetleri. İçinde: Tarihsel Süreç İçerisinde Muş’ta Spor Kültürü. Ömer Kaynar. (Ed.). Ankara: Akademisyen Kitabevi.
Yurt Ansiklopedisi, (1982-1983). VIII, İstanbul.