ORYANTALİSTLERİN ŞAM EMEVİYYE CÂMİİ İLE DİYARBAKIR ULU CÂMİİ HAKKINDAKİ İDDİALARI VE BU İDDİALARA K.A.C. CRESWELL’İN CEVAPLARI ÜZERİNE YENİDEN DÜŞÜNME
Son asırlarda, oryantalist yaklaşıma sahip Avrupalı araştırmacıların çoğu ‘Müslümanların erken devirde Hıristiyanlardan fetih yoluyla aldığı bazı şehirlerdeki, halen transeptli plana sahip, önemli cami yapılarının önceden kilise oldukları ve sonradan tamamen camiye tahvil edilinceye kadar Hıristiyanlarla paylaşılarak ortak kullanıldıkları’ türden iddiaları yayınlarında sürekli tekrar ederek gündemde tutmuşlardır. Bu iddialarına delil olarak da ‘Şam Emeviyye Câmii’nin önceden Temenos yapısı olarak bilinen Roma/Pagan Jüpiter Tapınağının avlusundaki Vaftizci Yahya (St. John The Baptist) Kilisesi olduğu’ şeklinde erken devir Müslüman müelliflerin kitaplarında da yazılı olduğu söylenen rivayetleri göstermişlerdir[1]. Bu iddia daha sonra Diyarbakır Ulucâmii ilavesiyle C.Warzinger ve K. Wulzinger tarafından 1921’de yayınlanan ‘Damascus I’ isimli kitapta ciddi bir şekilde tekrar dile getirilerek, gerçeğe en yakın ihtimal olarak yerleştirilmeye çalışılmıştır. Gerçekte tarihî bir belgesi olmayan bu görüşler 1940’ların sonunda Avrupalı yayınlardan yapılmış olan özet tercümeler yoluyla Türkçe literatüre de girip ‘alternatifi olmayan/gerçeğe en yakın rivayetler’ olarak yerleşmiş ve sonraki yayınlarda tekrar edilmiştir. İngiliz araştırmacı K.A.C. Creswell (1876-1974), dünya çapında meşhur olan 1932 ve1969 tarihli ‘Erken İslâm Mimarisi’ isimli kitaplarında bunları ele alıp tutarsızlıklarını tarihî ve mimarî delillerle ortaya koymuştur. Ancak, Creswell’in cevapları ve bu konuda yazdığı çok önemli bilgiler, söz konusu iddiaların alternatifi olarak henüz Türkçe yayınlara girmemiştir. Bu makalede, oryantalistlerin propagandasını yaptığı tutarsız iddialarla, bunlara alternatif olarak K.A.C. Creswell’in cevapları ve aktardığı bazı önemli bilgiler, sanat tarihi ve İslâm mimarisi eğitimi müzakerelerinde, yardımcı kaynaklarında ve bundan sonra yapılacak yayınlarda yerini alması ümidiyle araştırmacıların dikkatine sunulmuştur.
Anahtar Kelimeler:
Emeviyye, Şam Ulucamii, Diyarbakır Ulu Camii, Creswell, Oryantalist
RECONCIDERING ORIENTALISTS CLAIMS REGARDING UMAYYAD MOSQUE OF DAMASCUS AND THE GREAT MOSQUE OF DİYARBAKIR UNDER THE LIGHT OF K.A.C. CRESWELL’S ANSWERS1
During the last few centuries, majority of European (orientalist) researchershave been (and still) claiming through their publicaitons and repeatedat every opportunity that many of the mosques (with basilical plans) had beenChristian churhes before the cities they were in conquered by Muslims in earlyyears and these church buildings had been co-used with Christians till they wereconverted to mosques at later stages. This claim has been supported with anexample that the very building of the Umayyad Mosque of Damascus was theChurch of St. John the Baptist, which was in courtyard of the Roman / PaganTemple of Jupiter (so called Temenos building) in the center of Damascus. Thislegend about ‘Umayyad Mosque of Damascus, was carried on and repeatedquite seriously with an addition of the Great Mosque of Diyarbakir by the co-authorsC. Warzinger and K. Wulzinger in their book titled ‘Damascus I’, publishedin 1921, was also tried to establish it as “the legend, nearest to the truth”behind the history of these buildings.These views with no trustworthy historic or architectural evidences, weretransphered via the summarised translation works from the European books inlate 1940’s, acquired the top place in Türkish literatures and were repeated inall later publications as the truest “legend” without an alternative. Against theseclaims, English researcher Keppel Archibald Cameron Creswell (1879-1974),in his famous books titled ‘Early Muslim Architecture’ published in 1932 (updatedand re-printed in 1969), put forward few historic and architectural evidenceswhich invalidated these claims. Unfoutunately his replies and the valuable informationhe put forward, have not been given the space and voice they deservedin Turkish publications as yet.In this article, these orientalist claims, and Mr. Creswell’s replies havebeen put forward with hope and intentions that these alternative informationsmay find their way into study materials, future publications and discussion circlesof Islamic architecture as well as History of Arts education at all levels inTurkey.
___
- AKOK, Mahmut, “Diyarbakır Ulu Câmii Mimarî Manzumesi”, Vakıflar Dergisi, VIII, Ankara, sy. 8, (1969), s. 113-119AYCAN, İrfan, “Muaviye b. Süfyan”, DİA, XXX (2005), s. 332BELL, H.I., Greek Papyri in the British Museum: IV, (The Aphrodito Papyri, p. 80)BERCHEM, M. V., , & STRİZYGOVSKİ, J., Amida (1910), s. 51BERCHEM, Marguerite van, “The Mozaics of the Dome of the Rock at Jarusalem And the Great Mosque at Damascus”, K.A.C. Creswell, EMA, Oxford (1932), v. I, pp. 163-6; agy., K.A.C. Creswell, EMA, New York (1979), v. I, p. I, pp. 323-371CAETANİ, L., Annali dell’ Islam, III (1910), p. 346CRESWELL, K.A.C., A Short Account of Early Muslim Architecture, Penguin Books, Middlesex, UK (1958)CRESWELL, K.A.C., Early Muslim Architecture, v. I, p. I, Hacker Art Books, NY (1979)CRESWELL, K.A.C., Early Muslim Architecture, v. I, p. II, Hacker Art Books, NY (1979)CRESWELL, K.A.C., Early Muslim Architecture, v. II, Hacker Art Books, NY (1979)DUCHENE, Herve, Troia Hazineleri veya Schliemann’ın Düşü (Terc. Ali Berktay), Yapı Kredi Yay., İstanbul (2002)DIONYSIUS of tell Mahre, Chabot’s text, pp. 6 ve 14; transl., pp. 5 & 96, van Berchem, Amida,(1910) p. 56 yoluylaDUSSAUD, R, ‘Le Temple de Jupiter Damascenien, in Syrie, III, (1931), pp. 234-48El Ömerî [ö.1345], Masalik al- Absâr, I, p. 189, II, 7-11ESED, M., Kur’an Mesajı, (Terc., C. Koytak - A. Ertürk), İşaret Yay., İstanbul (1997)FAYDA, Mustafa, “Ömer (b. Hattab)”, DİA, XXXIV (2007)GOEJE, De, Memoire sur la conquette de la Syrie, pp. 96-7 Hacı Arculf’un Hatıratı: TOBLER, Itinera Hicrosolymitana et descriptiones Terrae Sanctae, I, p.145.; GEYER, Itinera Hicrosolymitana, Saec, IIII-VIII, pp. 226-7HARTMAN, R., “Şam”, İA, XI, MEB, İstanbul (1979)HERZFELD, E., Archeologische Reise, II (1911), p. 144, n. I Ibn Asâkir [ö.1176], Uyunu Akhbar, Damascus Manüscript [yz.], I, fol. 158a, I. 27İbn Şakir’in [ö. 1363], Uyunu Tarikh, Paris MS [yz.], Quatremere’s Ed. II. p. 263İlmevî, [ö. 1566], Sauvaire’s transl., Journal of Asiatique, 9th serie, VII, p.193KARADUMAN, Hüseyin, Türkiye’de Eski Eser Kaçakçılığı, ICOM Yay. (2008)KARLIGA, Bekir – ÇETİNER, Bedreddin, İbni Kesir Tefsiri, XV, Çağrı Yay., İstanbul (1993), s. 5657KIZIL, Fatma (Erişim tarihi: 2017.01.12). “Oryantalistlerin Hadis Literatürü Hakkındaki Görüşleri” , http://sonpeygamber.info/oryantalistlerin-hadis-literaturu-hakkindaki-gorusleri KOÇAK, Birgül, (Erişim tarihi: 2016.02.06). “Uluslararası Oryantalist Kongreler (1873-1973) Üzerine Bir Değerlendirme”, Kebikeç, 34, 2012, s.69-7 https: / / kebikecdergi.files. wordpress. com / 2013 / 02 / 14_birgulkocak_ oryantalistlerkongresi_ dizgibitti_gorselbes. pdfKUBAN, Doğan, Selçuklu Çağında Anadolu Sanatı, YKY, İstanbul (2002)KUTLU, Burcu, Batı Anadolu’daki Arkeolojik Kazılar, 1860-1910, İ.Ü. Sosyal Bilimler Enst., Yüksek Lisans Tezi, İstanbul (2007)LAMMENS, H., ‘Le Calife Walid et le presendu partage de la mosquee1, BIFAO., XXVI (1925)ÖNDEŞ, Osman, Bodrumda Yağma, Remzi Kitabevi, İstanbul (2002)ÖNKAL, Ahmet -Nebi Bozkurt, “Cami”, DİA, (1993)RİVOİRA, G.T. Moslem Architecture, Its Origins and Developments, Oxford (1924)SEZGİN, Haluk, Türk ve İslâm Ülkeleri Mimarisine Toplu Bakış, Mimar Sinan Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi, Yayın No: 5, İstanbul (1979)TABERÎ, (ö.923), Translated in Nöldeke, Geschiche der Perser und Araber zur Zeit der Sasaniden aus, p.205 TAŞKENT, Ayşe, Arnold, Creswell ve Grabar Metinleri Bağlamında İslam Sanatı ve Oryantalist Yaklaşımlar Üzerine Bir İnceleme”, Sosyaoloji Dergisi,3. Dizi, 24, Sayı, (2012/1) WATZİNGER, C., - WULZİNGER, K., Damascus I, (1921), pp. 3-42 ve 77-79WIET, G., Repertoire d’Epigraphie arabe, VII. 264-5 & IX, p. 2VAKIDÎ [ ] , Transl. of Niebuhr-Mordtmann, p. 108 (van Berchem, Amida, s.51 yoluyla)YAZICI, Talib, “Emeviyye Camii” DİA, XI, (1995)YETKİN, Suut Kemal, İslâm Ülkelerinde Sanat, Cem Yayınları, İstanbul (1984)YILMAZ, Yaşar, Anadolu’nun Gözyaşları, Yem Yayınları, İstanbul (2015)
- ISSN: 2587-2001
- Yayın Aralığı: Yılda 4 Sayı
- Başlangıç: 2017
- Yayıncı: İshak KÜÇÜKYILDIZ
Sayıdaki Diğer Makaleler
OHRİ (MAKEDONYA)’DEKİ OSMANLI DÖNEMİ CAMİLERİ