İngilizlerin Petrol Özelinde İran’daki Yerel Aşiretlerle Kurduğu İlişkiler

20. yüzyıl Kaçar Hanedanı döneminde İran’ın merkezî otoritesi güçsüz durumdadır. Merkezden uzak eyaletlere hükmedemeyen Kaçar yönetimi aşiretlerin başına buyruk siyasetlerinin önünü alamamıştır. Özellikle İran’ın güney-güneybatı bölgesince uzanan Bahtiyârîler ile Şeyh Hazal’ın aşiretleri bölgenin hâkim unsurları arasında yer almaktadır. Bu unsurlar, sonradan bölgede petrolün keşfiyle birlikte daha da ön plana çıkmışlardır. Zira merkezî otoritenin zayıflığı İngiltere’nin İran petrolleri üzerindeki kontrolünü zora sokmuştur. Bunun en önemli sebebini ise bölge petrollerinin güvenlik meselesi oluşturmaktadır. Bahtiyârî kabileleri ve Şeyh Hazal’ın taraftarları bölge petrollerinin güvenliğini tehdit etmekte ve zararlı faaliyetlerde bulunmaktadır. Bu bölgelere hükmedemeyen Kaçar yönetimi petrole yönelik zararlı faaliyetleri önleyememiştir. Öte yandan aşiretler petrolle ilgili İngiltere hükûmetinden birtakım ayrıcalıklar talep etmişlerdir. İngiltere hükûmeti aşiretlerin konumunu göz ardı edememiş ve süreç taraflar arasında anlaşma yapılmasına kadar varmıştır. Bu çalışma, İngiliz petrol siyasetinin İran aşiretleri üzerindeki gelişimini ortaya koymayı ve bu sayede İngiltere’nin İran’ın iç dinamiklerine olan tesirini ortaya koymayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler:

İran, İngiltere, Petrol, Aşiretler, Ayrıcalıklar

Keywords:

İran, İngiltere, Petrol, Aşiretler, Ayrıcalıklar,

PDF

___

Abtahi, A. (17. 11. 2020). Britain, oil & bakhtiaries. Erişim Adresi: http://www.iichs.ir/enNews_1534_Britain,-Oil-&-Bakhtiaries_theme/en/?id=1534.
Akkaya, A. (2016). Geçmişten günümüze Orta Doğu’da Petrol Savaşları ve Devlet sistemlerine etkileri. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Yönetimi Ana Bilim Dalı, Konya.
Alkin, K., Atman, S. (2006). Küresel petrol stratejilerinin jeopolitik açıdan dünya ve Türkiye üzerindeki etkileri. İstanbul: İstanbul Ticaret Odası Yayınları.
Bacon, R. (1916). The American petroleum industry. (Vol. 1-2). London: McGraw-Hill.
Bagherzade, N., Mawer, C. (27. 12. 2019). The Bakhtiari and the British: Oil in SW Persia, SOAS University of London, Erişim Adresi: https://www.soas.ac.uk/gallery/bakhtiari-kuch/oil/commentary/.
Başkanlık Osmanlı Arşivi: BOA. Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Yedinci Şube (DH.EUM.7.Şb): 2/34.
Başkanlık Osmanlı Arşivi: BOA. Hariciye Nezareti-Siyasî (HR. SYS.): 2109/7.
Bidwell, R. (A Troubled Year July 1921-June 1922). Turkey, Iran and The Middle East 1918-1939. British Documents on Foreign Affairs: Reports and Papers From The Foreign Office Confidential Print, Part: 2, Series: B, 17, Persia 2: Universty Publications of America.
Brown, W. (2003). The Royal Navy's fuel supplies 1898-1939: The transition from coal to oil. (Doctor of Philosophy-PhD Thesis). King's College London (University of London), London.
Cohoon, M. (2017). The imperial frontier: Tribal dynamics and oil in Qajar. (A thesis submitted in partial fulfillment of the requirements for the degree of Master of Arts in International Studies) Middle East, University of Washington.
Cronin, S. (2010). Soldiers, shahs and subalterns in Iran (opposition, protest and revolt, 1921–1941), New York: Palgrave Macmillan.
Cronin, S. (Jul., 2004). The politics of debt: The Anglo-Persian Oil Company and the Bakhtiyari Khans. Middle Eastern Studies, 40(4), 1-31. DOI: 10.1080/00263200410001700293
Digard, J. P., vd. (Çevrimiçi: 12. 11. 2020). Baḵtīārī Tribe, Erişim Adresi: https://www.iranicaonline.org/articles/baktiari-tribe.
Engdahl, W. (2004). A century of war (Anglo-American oil politics and the new world order). London: Pluto Press.
Ervan, E. (2013). İngiltere-İran ilişkilerinde petrol: 1901-1954. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kırşehir.
Esnâd-i Neft (1330 h.ş.). Tahran: İdâre-yi Küllî İntişârât ve Teblîgât.
Fanchi, R., Fanchi, C. (2016). Energy in the 21st century (4th edition). Singapure: World Scientific.
Farrokh, K. (2011). Iran at war 1500-1988. USA: Osprey Publishing.
Ferrier, R. W. (1982). The history of the British petroleum company-I (The Developing Years 1901 1932). Cambridge: Cambridge University Press.
Fındık, M. (2012). Between the order and disorder: The problem of nationality among Ottoman-Iranian tribes in the Hamidian Era. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Sabancı Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
Foreign Office (FO): 416/43, 416/112, 416/41, 416/112, 416/42, 416/47.
Fürûzân, M. (1342 h.ş.). اقتصاد نفت. İktisâd-i neft. yyy: Şirket-i Sehâmî-yi Neşr-i Endişe.
Garthwaite, G. (1972). The Bakhtiyari Khans, the Government of Iran, and the British, 1846-1915. International Journal of Middle East Studies, 3(1), 24-44. Erişim Adresi: https://www.jstor.org/stable/162354#metadata_info_tab_contents.
Gâsempur, S. (Bahâr 1395 h.ş.). بختیاری ها و قرارداد دارسی. Bahtiyârîhâ ve Karârdâd-i D’Arcy. Tahkîkât-i Cedîd der Ulûm-i İnsânî, 3(2), 151-160. Erişim Adresi: https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1164830/%D8%A8%D8%AE%D8%AA%DB%8C%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D9%87%D8%A7-%D9%88-%D9%82%D8%B1%D8%A7%D8%B1%D8%AF%D8%A7%D8%AF-%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8C.
Giritli, İ. (1975). Orta Doğu-petrol, Kıbrıs ve Türkiye. İstanbul: Belge Yayınları.
Golyer, E. (1938). Historical notes on the developmant of the technique of prospecting for petroleum. The Science of Petroleum, 1, 268-275.
Göksu, E. (1971). Petrol jeolojisi. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Matbaası.
Gresh, A., Vidal, D. (1991). Orta Doğu (Mezopotamya’dan Körfez Savaşı’na). Hamdi Türe (Çev.). İstanbul: Alan Yayıncılık.
Güyagüler, T. (1984). Uluslararası birimler sistemi. Madencilik, 23(1), 43-54. India Office: IOR/L/PS/10/144/2; IOR/L/MIL/17/15/10/1, f 81; IOR/R/15/6/445.
Jones, G. (1981). The state and the emergence of the British oil industry. London: The Macmillan Press.
Karadeniz, Y. (2006). İran’da sömürgecilik mücadelesi ve Kaçar Hanedanı (1795-1925). İstanbul: Bakış Yayınevi.
Kaya, M. (2008). Orta Doğu’da petrol savaşlarının başlama noktası ve İngiltere’nin İran petrollerini kontrolü altında tutma çabaları, Demokrasi Platformu, 4(14), 235-242. Erişim adresi: https://www.demokrasiplatformu.com/dergi/article/download/122/117
Khazeni, A. (2009). Tribes and empire on the margins of nineteenth-century Iran. London: University of Washington Press.
Kocatürk, Ö. (2011). İngilizlerin Irak ve Basra bölgesindeki faaliyetleri (1913-1914). Turkish Studies, 6(3), 1449-1462. DOI: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.2058.
Lengrodi, A. (1385 h.ş.). مردان نفت. Merdân-i Neft. Tahran: İntişârât-i Kevîr.
Losev, S., Tyssoysky, Y. (1984). The Middle East: oil and policy. Dmitry Sventsitsky (Çev.). Moscow: Progress Publishers.
Majd, M. (yyy). Great Britain & Reza Shah (The plunder of Iran, 1921–1941). Florida: University Press of Florida.
McBeth, B. S. (1985). British oil policy 1919-1939. London: Frank Cass.
Ministry of Information Directorate General of Information. (1969). History of Arabistan and The Status Quo in Iran, Iraq: Al-Hurriyah Printing House Al-Jamhurriya Press. Erişim adresi: https://archive.org/details/HistoryOfArabistanAndTheStatusQuoInIranMinistryOfInformation/page/n1/mode/2up
Oskoui, B. (15. 11. 2020). Oil in Persia and the Bakhtiaris, Erişim Adresi: http://www.bakhtiarifamily.com/oil.php.
Osmanlı Belgelerinde Birinci Dünya Harbi-1. (2013). Yayın Nu: 130, İstanbul: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı.
Ross, E. (1921). A Lady Doctor in Bakhtiari Land. London: Leonard Parsons Press.
Rouhani, F. (1994). D'Arcy, William Knox, Erişim Adresi: http://www.iranicaonline.org/articles/darcy-william-knox.
Sadıgi, Y. (10. 08. 2020). قرارداد شرکت نفت بختیاری با انگلیسی ها. Karârdâd-i Şirket-i Neft-i Bahtiyârî ba İngilisî ha. Erişim Adresi: http://www.petromuseum.ir/content/25/%D9%83%D8%A7%D9%88%D8%B4-%D8%AF%D8%B1-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%AE-%D9%86%D9%81%D8%AA/4125/%D9%82%D8%B1%D8%A7%D8%B1%D8%AF%D8%A7%D8%AF-%D8%B4%D8%B1%DA%A9%D8%AA-%D9%86%D9%81%D8%AA-%D8%A8%D8%AE%D8%AA%DB%8C%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%A8%D8%A7-%D8%A7%D9%86%DA%AF%D9%84%DB%8C%D8%B3%DB%8C-%D9%87%D8%A7.
Safiri, F. (2012). Cox, Percy Zachariah, Erişim Adresi: http://www.iranicaonline.org/articles/cox-sir-percy.
Sarısaman, S. (1997). Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti’nin Bahtiyari Politikası. OTAM, 8, 295-318. DOI: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/114284
Sâzmân-i Esnâd ve Kitâbhâne-yi Millî-yi Cumhûrî-yi İslâmî-yi Îrân (SÂKMÂ). سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران. Şomâre-yi Kitâbşenâsî-yi Millî: 240022364, Şenâse-yi Kod-i Kitâb: 1368013, Menba’: 240/22364.
Sâzmân-i Esnâd ve Kitâbhâne-yi Millî-yi Cumhûrî-yi İslâmî-yi Îrân (SÂKMÂ). سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران. Şomâre-yi Sened: 1352982, Menba’: 240/7300.
Sâzmân-i Esnâd ve Kitâbhâne-yi Millî-yi Cumhûrî-yi İslâmî-yi Îrân (SÂKMÂ). سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران. Şomâre-yi Sened: 2254475, Menba’: 5/32476.
Stebbins, H. (2019). British Consuls And “Local” Imperialism in Iran, 1889-1921, (A Dissertation Submitted to the Faculty of the Division of the Social Sciences in Candidacy for the Degree of Doctor of Philosophy Department of History). Chicago.
Tangör, B. (ed.). (2016). İran (toplum, devlet ve siyaset). Ankara: Türkiye ve Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsü.
The Times, (24. 06. 1914). Erişim Adresi: https://kutuphane.dpu.edu.tr/index/sayfa/6415/the-times-digital-archive-1785-2011.
Üzel, M. (2006). British Sea and Oil Policy in The Persian Gulf 1909–1914. (A Thesis for The Degree Master of Arts). The Graduate School Social Sciences of Middle East Technical Univetrsity, Ankara.
Yergin, D. (2017). Petrol-para ve güç çatışmasının epik öyküsü. Kamuran Tuncay (Çev.). İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.