DELİ DUMRUL HİKÂYESİNİN SÖZLÜ KAYNAKLARI VE DİYARBAKIR VARYANTI ÜZERİNE BİR İNCELEME

Türk kültüründe önemli bir yere sahip olan Dede Korkut Hikâyeleri, yazılı kaynakların yanı sıra sözlü kaynaklar içerisinde de varlığını sürdürmektedir. Bugün, Türk dünyasında, -hepsinin olmasa da- Bamsı Beyrek, Tepegöz ve Deli Dumrul gibi hikâyelerin masallaşmış şekline rastlamak mümkündür. Bunlar içerisinde, çalışma konumuz olan Deli Dumrul Hikâyesinin, halk arasında anlatılan 16 varyantı tespit edilmiştir. Geçmişte Muharrem Ergin, hikâyenin tek rivayetinin olduğunu söylese de zamanla bu sayı epeyce artmıştır. Nitekim Tuncer Gülensoy, Makedonya’nın başkenti olan Üsküp bölgesine yakın bir Türk kasabasında da anlatıldığını belirtirken Elazığ’da anlatılan “Ecel (Azrail’in Oyunu)” adlı anlatı da, adı geçen hikâyenin biraz masallaşmış biraz da İslami renge bürünmüş şeklidir. Ayrıca; “Azrail Masalı”, “Azrail’e Yedi Yıl Hizmet Eden Çocuk”, “Azrail ile Avcı”, “Azrail ve Adam”, “Tanrı Tarafından Bağışlanan Kırk Yıllık Hayat”, “Deli Dumrul’un Bolvadin Rivayeti” ve “Makav (Deli)” gibi adlarla değişik bölgelerde anlatıldığı da tespit edilmiştir. Aynı hikâyenin Cizre’de “Elo Dîno” adıyla anlatılması kültürel birliğin oluşumu açısından oldukça önemlidir. İşte, doğudan batıya, güneyden kuzeye geniş bir alanda bölge ağız özelliklerine bağlı olarak anlatılan Deli Dumrul Hikâyesinin bir varyantı da Diyarbakır’ın Silvan ilçesinde yaşayan Hayat Özmen’den derlenmiştir. Hikâye, aslından bir hayli uzaklaşmış olup, diğer varyantları gibi masallaşmıştır. Bu yazıda, tamamen masallaşmış bir şekilde anlatılan bu hikâye, Dede Korkut Hikâyeleri içerisinde yer alan; “Duha Koca Oğlu Deli Dumrul” hikâyesi ile karşılaştırılarak çeşitli yönleriyle incelenecek ve sembolik açıdan değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler:

Deli Dumrul, sembol, sözlü kültür, Dede Korkut Hikayeleri, Azrail

A SURVEY ON THE ORAL SOURCES OF THE NARRATION OF DELİ DUMRUL AND ITS DİYARBAKIR VARIANT

Dede Korkut Stories, which have an important place in Turkish culture, continues to exist in oral sources as well as in written sources. Today, in Turkish world, it is possible to come across tale version of stories -though not all of them- such as Bamsı Beyrek, Tepegöz and Deli Dumrul. Among these, 16 variants of the Deli Dumrul Story, which is our study subject, have been determined to be told among the people. Although Muharrem Ergin said in the past that the story had one narration, this number has increased considerably over time. As a matter of fact, while Tuncer Gülensoy stated that it was also told in a Turkish town close to the Skopje region, the capital of Macedonia, in the narrative called “Ecel” (The Game of Azrail)”, which is told in Elazığ, it is the version of the mentioned story that took a bit the form of tale and a bit Islamic color. In addition; it has also been determined that it has been told in different regions with the names such as “The Tale of Azrail”, “The Child Who Served Azrail for Seven Years”, “Azrail and the Hunter”, “Azrail and the Man”, “A Forty-Year Life Granted by God”, “Bolvadin Narration of Deli Dumrul” and “Makav (Deli)”. The narration of the same story under the name “Elo Dîno” in Cizre is very important for the formation of cultural unity. Also, a variant of the Deli Dumrul Story which is told in a wide range of area from east to west, from south to north depending on the dialect features of the region, is compiled from Hayat Özmen, who is living in Silvan district of Diyarbakır. The story has moved far from its origin, and has become a tale like its other variants. In this article, this story, which is told completely in tale version, will be compared with the story of “Duha Kocaoğlu Deli Dumrul,” which takes place in Dede Korkut Stories, will be examined in various aspects and will be evaluated symbolically.

Keywords:

Deli Dumrul, symbol, oral culture, Dede Korkut Stories, Azrail (the angel of death),

PDF

___

Aarne’s, Antti ve Thompson Stith (1964), The Types of the Folktale, Helsinki.
Alangu, Tahir (1983), “Ve Dede Korkut Kitabı Üzerine”, Türkiye Folkloru Elkitabı, Adam Yayınları, İstanbul, s. 274-279.
Alptekin, Ali Berat (2015), “Deli Dumrul Hikâyesinin Rodop Varyantı Üzerine”, Erciyes, 38 (454), 1-3.
Alptekin, Mehmet (2018), “Deli Dumrul Hikâyesinin Konya – Ereğli Varyantı”, Uluslar arası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi (TEKE), 7(4), 2409-2429.
Boev, Emil – Hayriye Memova (1963), Rodop Türk Halk Masalları, Sofya.
Boratav, Pertev Naili (1991a), “Dede Korkut Hikâyelerindeki Tarihi Olaylar ve Kitabın Telif Tarihi”, Folklor ve Edebiyat (1982) II, Adam Yayınları, İstanbul, s. 109-140.
Boratav, Pertev Naili (1991b), “Yeni Bir Türküde Eski Bir Tem”, Folklor ve Edebiyat (1982) II, Adam Yayınları, İstanbul, s. 344-345.
Buran, Ahmet (1992), “Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Yaşayan Dede Korkut Hikâyeleri - Deli Dumrul’un Keban Rivayeti”, Doğu ve Güneydoğu Anadolu Üzerine Araştırmalar II (Ağızlar), Boğaziçi Yayınları, Ankara, s. 137-147.
Cemşidov, Şamil (1990), Kitâb-ı Dede Korkud, (hzl. Üçler Bulduk), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
Çay, Abdülhalûk (1988), Türk Ergenekon Bayramı / Nevruz, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara.
Elçin, Şükrü (1977), Anadolu Köy Orta Oyunları (Köy Tiyatrosu), Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara.
Elçin, Şükrü (1988), “Deli Dumrul Hikâyesinin Bir Varyantı”, Halk Edebiyatı Araştırmaları II, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, s. 48.
Ergin, Muharrem (1989), Dede Korkut Kitabı I, (2. Baskı), TDK Yayınları, Ankara.
Gennep, A. Von (1917) La Formation des Légendes, Paris.
Gökyay, Orhan Şaik (2007), Dedem Korkudun Kitabı, Kabalcı Yayınevi, İstanbul.
Kaya, Muharrem (2004), “Türk Halk Edebiyatında Deli Dumrul ve Dünya Kültüründeki Benzerleri”, Foklor/Edebiyat, C. X, S. XXXVII, s. 235-238.
Özkan, İsa (1995), “Türkmenistan’dan derlenmiş Dede Korkut boyları”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 263-317.
Özmen, Tuba (2010), Diyarbakır (Silvan) Halk Hikâyeleri ve Masalları, Elâzığ (F.Ü. İnsani ve Sos. Bil. Fak. TDE Bölümü Lisans Tezi).
Öztürk, Ali Osman (1997), “Mahmudum Türküsünün Uluslararası Balad Geleneğindeki Yeri”, V. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi / Halk Edebiyatı Seksiyon Bildirileri II, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, s. 229-239.
Sakaoğlu, Saim (1980), Anadolu-Türk Efsanelerinde Taş Kesilme Motifi ve Bu Efsanelerin Tip Kataloğu, Kültür Bakanlığı Millî Folklor Araştırma Dairesi Yayınları, Ankara.
Sakaoğlu, Saim (1998), Dede Korkut Kitabı / İncelemeler – Derlemeler – Aktarmalar I / II, Sel-Ün Yayınları, Konya.
Saydam, Bilgin (2011), Deli Dumrul’un Bilinci / Türk-İslâm Ruhu Üzerine Bir Kültür Psikolojisi Denemesi, Metis Yayınları, İstanbul.
Sümbüllü, Yusuf Ziya (2009), “Türk Kültür Tarihinde Başa Çevirme Geleneği”, Uluslararası Türklük Bilgisi Sempozyumu (25-27 Nisan 2007 Erzurum) Bildiriler – 2, s. 887-896.
Şimşek, Esma (2014), “Türk Halk Anlatılarında ‘Misafirperverlik’ Olgusu ve Psiko-Sosyal Açıdan Değerlendirilmesi”, Akra, S. 4, s. 67-83.
Ünsal, Miray (2012), Elazığ Folklorundan Örnekler, Elâzığ (F.Ü. İnsani ve Sos. Bil. Fak. TDE Bölümü Lisans Tezi). http://www.estanbul.com/yoresel-efsaneler-184987.html (erişim tarihi: 10 Ocak 2014)