Kıblenin Kabe'ye Çevrilmesiyle İlgili Rivayetlerin Değerlendirilmesi
Kıblenin Beyt-i Makdis’ten Kâbe’ye çevrilmesine, kıblenin tahvîli denmektedir. Kıblenin çevrilmesiyle ilgili rivâyetler, hadîs ve siyer kaynaklarında nakledilmektedir. Bu rivâyetler temelde üç hususta bilgi içermektedir. Birincisi, tahvîl emrinin Hz. Peygamber’e nerede ve nasıl indiğidir. İkincisi, Kâbe’ye doğru kılınan ilk namazın hangi namaz olduğu bilgisidir. Üçüncüsü, tahvîl haberi ulaştığında namazın geri kalanını Kâbe’ye doğru tamamlayan iki kıbleli mescit halkının kimler olduğudur. Ancak hadîs ve siyer kaynaklarındaki bu rivâyetlerin bir kısmı birbiriyle çelişmektedir. Dolayısıyla kıblenin tahvîlinin gerçekleşmesiyle ilgili farklı değerlendirmelere yol açmaktadır. İşte bu makale, hadîs ve siyer kaynaklarındaki kıblenin tahvîliyle ilgili farklı ve çelişkili rivâyetleri literatür taraması yöntemiyle tespit edip değerlendirmeyi amaçlamaktadır. Metot olarak hadîs ve siyer kaynaklarındaki ilgili rivâyetler ayrı başlıklar altında ele alınıp rivâyet usulü ve bütünlük ilkesine göre incelenmektedir. Böylece kıblenin tahvîliyle ilgili rivâyetler, kaynak ve muhteva farklılığına göre tespit edilmeye ve akabinde bütünlük ilkesi bağlamında değerlendirilmeye çalışılmaktadır.
___
- Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. Müsnedü’l-imâm Ahmed b. Hanbel. thk. Şuayb el-Arnaût - Âdil Mürşid ve Diğerleri. 45 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1. Basım, 1421/2001.
- Algül, Hüseyin. “Mescid-i Kubâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/279-280. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
- Apaydın, Mehmet. Siyer Kronolojisi. İstanbul: İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Kur’an Araştırmaları Merkezi (KURAMER), 2018.
- Aydınlı, Abdullah. Hadis Istılahları Sözlüğü. İstanbul: Hadisevi, 1. Basım, 2006.
- Aynî, Ebû Muhammed Mahmûd b. Ahmed Bedruddîn el-. Şerhu Süneni Ebî Dâvûd. thk. Ebu’l-Münzir Hâlild b. İbrâhîm el-Mısrî. 7 Cilt. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 1. Basım, 1420/1999.
- Aynî, Ebû Muhammed Mahmûd b. Ahmed Bedruddîn el-. Umdetu’l-kârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî. 25 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
Beğavî, Ebu Muhammed el-Hüseyn b. Muhammed el-. Me’âlimu’t-tenzîl fî tefsîri’l-Kur’ân (Tefsîru’l-Beğavî). thk. Abdurrezzâk el-Mehdî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1420.
- Beğavî, Ebû Muhammed Muhyissünne el-Huseyn b. Mes’ûd el-. Şerhu’s-sünne. thk. Şuayb el-Arnaût, Muhammed Züheyr eş-Şâvîş. 15 Cilt. Beyrût,: el-Mektebü’l-İslâmî, 2. Basım, 1403/1983.
- Belâzûrî, Ebu’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ el-. Ensâbu’l-eşrâf. thk. Süheyl ez-Zekkâr - Riyâd ez-Ziriklî. 13 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1. Basım, 1417/1996.
- Birekul, Mehmet. “Siyer Araştırmalarında Tarih – Sosyoloji Dikotomisi ve Sosyolojik Bir Bakış Örneği Olarak Kıble Değişikliği Olayı”. Türkiye’de Tüm Yönleri ile Siyer Çalışmaları Sempozyumu Tebliğ Kitabı: 9-12 Nisan 2015, İstanbul , 2016, cilt: I, s. 277-292.
- Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl el-. el-Câmi’u’s-sahîh. 6 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
- Diyarbekrî, Huseyn b. Muhammed b. Hasan ed-. Târîhu’l-hamîs fî ahvâli enfesi’n-nefîs. 2 Cilt. Beyrût: Dâru Sâdır, ts.
- Fahruddîn er-Râzî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer. Mefâtîhu’l-ğayb (et-Tefsîru’l-kebîr). 32 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 3. Basım, 1420.
- Güç, Ahmet. “Dinlerde Kıble Anlayışı”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/2 (2002), 1-30.
- Halebî, Ebu’l-Ferec Nûreddîn Ali b. İbrâhim b. Ahmed el-. es-Sîretü’l-Halebiyye (İnsânu’l-uyûn fî sîreti’l-Emîni’l-Me’mûn). 3 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Maârif, 2. Basım, 1427.
- Heysemî, Ebu’l-Hasen Nûruddîn Ali b. Ebi Bekr el-. Mecmeu’z-zevâid ve menbeu’l-fevâid. thk. Husâmuddîn el-Kudsî. 10 Cilt. Kâhire: Mektebetü’l-Kudsî, 1414/1994.
- İbn Abdilber, Ebû Ömer Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed. et-Temhîd limâ fi’l‐Muvatta’ mine’l‐me’ânî ve’l‐esânîd. thk. Mustafa b. Ahmed el-’Ulvî - Muhammed Abdulkadir el-Bekrî. 24 Cilt. Mağrib: Vizâretü ’Umûmi’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1387.
- İbn Balabân, Ebu’l-Hasen el-Emîr Alâüddîn Ali. el-İhsân fî takrîbi Sahîhi İbn Hıbbân. thk. Şuayb el-Arnaût. 18 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1. Basım, 1408/1998.
- İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs er-Râzî. el-Cerh ve’t-ta’dîl. 9 Cilt. Beyrût : Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî (Haydarâbâd: 1952/1372’nin ofseti), 1. Basım, t.y.
- İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs er-Râzî. Tefsîru’l-Kur’âni’l-âzîm. thk. Es’ad Muhammed e-Tayyib. 9 Cilt. el-Memleketü’l-ʿArabiyyetü’s-Suʿûdiyye: Nizâr Mustafâ el-Bâz, 3. Basım, 1419.
- İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr Abdullâh b. Muhammed el-Kûfî. el-Kitâb el-Musannef fi’l-ehâdîs ve’l-âsâr. thk. Kemâl Yûsuf el-Hût. 7 Cilt. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 1. Basım, 1409/1989.
- İbn Hacer, Ebu’l-Fadl Şihâbüddîn Ahmed b. Ali el-Askalânî. Fethu’l-Bârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî-Muhibbuddîn el-Hatîb. 13 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Ma’rife, 1379.
İbn Hacer, Ebu’l-Fadl Şihâbüddin Ahmed b. Ali el-Askalânî. Tehzîbu’t-Tehzîb. 12 Cilt. Hind: Matbaatü Dâirati’l-Maârif, 1326.
- İbn Hıbbân, Ebû Hâtim Muhammed. es-Sîretü’n-nebeviyye ve ahbâru’l-hulefâ. thk. es-Seyyid Azîz Bek ve Diğerleri. 2 Cilt. Beyrût: el-Kutubu’s-Sekâfiyye, 3. Basım, 1417.
- İbn Hıbbân, Ebû Hâtim Muhammed. Kitâbü’s-Sikât. 9 Cilt. Haydarâbâd : Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmaniyye, 1393/1973.
- İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdülmelik. es-Sîretü’n-Nebeviyye. thk. Mustafâ es-Sakâ vd. 2 Cilt. Mısır: Şirketü Mektebeti ve Maṭbaati Muṣtafa el-Bâbî el-Ḥalebî, 2. Basım, 1375/1955.
- İbn Huzeyme, Ebû Bekr Muhammed b. İshâk, (ö. 311/924). Sahîhu İbn Huzeyme. thk. Muhammed Mustafa el-A’zamî. 4 Cilt. Beyrût: el-Mektebü’l-İslâmî, 1400/1980.
- İbn İshâk, Muhammed. Sîretü İbn İshâk (Kitâbu’s-siyer ve’l-meğâzî). thk. Süheyl Zekkâr. Beyrût: Daru’l-Fikr, 1. Basım, 1398/1978.
- İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmâîl b. Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. 15 Cilt. Dâru’l-Fikr, 1407/1986.
- İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmâîl b. Ömer. es-Sîretü’n-nebeviyye (mine’l-bidâye ve’n-nihâye). thk. Mustafa Abdulvâhıd. Beyrût: Dâru’l-Ma’rife, 1395/1976.
- İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmâîl b. Ömer. Tefsîru’l-Kur’âni’l-azîm. thk. Sâmî b. Muhammed Selâme. 8 Cilt. Riyâd: Dâru’t-taybe, 1420/1999.
- İbn Receb, Zeynuddîn ʿAbdurrahmân b. Ahmed el-Hanbelî. Fethu’l-Bârî şerhu Sahîhi’l-Buharî. thk. Mahmûd b. Şa’bân vd. 9 Cilt. Medîne: Mektebetü’l-Ğurabâi’l-Eseriyye, 1. Basım, 1417/1996.
- İbn Sa’d, Ebû Abdullah Muhammed. et-Tabakâtü’l-kübrâ. thk. İhsân Abbâs. 8 Cilt. Beyrût: Dâru Sâdır, 1. Basım, 1968.
- İbn Seyyidünnâs, Ebu’l-Feth Fethuddîn Muhammed b. Muhammed el-Ya’merî. Uyûnü’l-eser fî fünûni’l-meğâzi ve’ş-şemâil ve’s-siyer. thk. İbrâhîm Muhammed Ramadân. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kalem, 1. Basım, 1414/1993.
- İbnu’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed Bağdâdî. ed-Du’afâ ve’l-metrûkîn. thk. Ebdullâh el-Kâdî. 6 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1406/1986.
- İbnu’l-Verdî, Ebû Hafs Zeynüddîn Ömer b. Muzaffer b. Ömer el-Bekrî el-Maarrî. Târîhu İbni’l-Verdî (Tetimmetü’l-Muhtasar fî ahbari’l-beşer). 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1417/1996.
- İbnu’n-Neccâr, Ebu Abdillâh Muhibbuddîn Muhammed b. Mahmûd b. Hasen. ed-Dürretü’s-semîne fî târîhi’l-Medîne. thk. Huseyn Muhammed Alî Şükrî. Şeriketü Dâri’l-Erkam b. Ebi’l-Erkam, ts.
- İmam Mâlik, Ebû Abdillâh Mâlik b. Enes el-Asbahî. el-Muvatta’. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî’. 2 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1406/1985.
- Kâdî ’İyâz, Ebu’l-Fazl İyâz b. Mûsâ b. İyâz el-Yahsubî. İkmâlü’l-Muʿlim bi-fevâʾidi Müslim. thk. Yahyâ İsmâîl. 8 Cilt. Mısır: Dâru’l-Vefâ, 1. Basım, 1419/1998.
- Karabulut, Nazlı. Başlangıçtan Emevi̇lere İslam Tari̇hi̇nde Kudüs. Çorum: Hitit Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
- Karaman, Hayrettin vd. Kur’ân Yolu: Türkçe Meal Ve Tefsir. 5 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2004.
- Kastallânî, Şihâbuddîn Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed el-. İrşâdü’s-sâri li-şerhi Sahîhi’l-Buhârî. 10 Cilt. Mısır: el-Matbaʿatü’l-Kübrâ el-Emîriyye, 7. Basım, 1323.
- Kayrevânî, Ebû Muhammed Abdullâh b. Ebî Zeyd el-. Kitâbu’l-Câmi’ fi’s-sünen ve’l-âdâb ve’l-meğâzi ve’t-târîh. thk. Muhammed Ebu’l-Ecfân - Osmân Bıttîh. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1403/1983.
- Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed Şemsüddîn el-. el-Câmiu’ li ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed el-Berdûnî, İbrahim Atfeyş. 20 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Kutubi’l-Mısriyye, 2. Basım, 1384/1964.
- Mizzî, Yûsuf b. Abdirrahmân Ebu’l-Haccâc el-. Tehzîbu’l-Kemâl fî esmâi’r-ricâl. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. 35 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1. Basım, 1400/1980.
- Müslim, Ebu’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmi’u’s-sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. 5 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
- Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb en-. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Hasen Abulmun’ım Şelebî. Beyrût: Müʾessesetü’r-Risâle, 1. Basım, 1421/2001.
- Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb en-. Kitâbü’l-Müctebâ el-Ma’rûf bi es-Sünenü’s-Suğrâ. 9 Cilt. Kahire: Dâru’t-Te’sîl, 1. Basım, 1433/2012.
- Sa’îd Havvâ. el-Esâs fi’s-sünne ve fıkhuhâ- es-Sîretü’n-nebeviyye. 4 Cilt. Kâhire: Dârü’s-Selâm, 3. Basım, 1416/1995.
- Sâlihî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Yûsuf es-. Sübülü’l-hüdâ ve’r-reşâd fî sîreti Hayri’l-Ibâd. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd-Ali Muavvid. 12 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1414/1993.
- Semhûdî, Nûrudîn Ebu’l-Hasan Ali b. Abdillâh es-. Vefâü’l-vefâ bi ahbâri dâri’l-Mustafâ. 4 Cilt. Beyrût: Dârul-Kütübi’l-’İlmiyye, 1. Basım, 1419.
- Sezikli, Ahmet. “Mescid-i Kıbleteyn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/278-279. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
- Suyûtî, Ebu’l-Fadl Celâluddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr es-. ed-Dürrü’l-mensûr fi’t-tefsîr bi’l-me’sûr. 8 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1983.
Şevkânî, Muhammed b. Alî b. Muha
mmed eş-. Neylu’l-evtâr şerhu Münteka’l-ahbâr. thk. Isâmuddîn es-Sabâbitî. 8 Cilt. Mısır: Dâru’l-Hadîs, 1. Basım, 1413/1993.
- Şinkîtî, Muhammed el-Muhtâr b. Muhammed el-Cekenî eş-. Şurûku envâri’l-mineni’l-kübrâ’l-ilâhiyye bi keşfi esrâri’s-Süneni’s-Suğrâ’n-Nesâiyye. 6 Cilt. Matâbiu’l-Humaydî, 1. Basım, 1425.
- Taberânî, Ebu’l-Kâsım Süleymân b. Ahmed et-. el-Mu’cemu’l-kebîr. thk. Hamdî b. Abdulmecîd es-Selefî. 25 Cilt. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 2. Basım, 1415/1994.
- Taberî, Muhammed b. Cerîr et-. Câmi’u’l-beyân fî te’vîli’l-Kur’ân. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 24 Cilt. Müessesetü’r-Risâle, 1. Basım, 1420/2000.
- Taberî, Muhammed b. Cerîr et-. Târîhu’r-rusül ve’l-mülûk. 11 Cilt. Beyrût: Dâru’t-Turâs, 1387.
- Tayâlisî, Ebû Dâvud Süleymân b. Dâvûd b el-Cârûd el-Fârisî et-. Müsnedu Ebî Dâvûd et-Tayâlisî. thk. Muhammed b. Abdülmuhsin et-Türkî. 4 Cilt. Mısır: Dâru Hicr, 1. Basım, 1419/1999.
- Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. İsâ et-. es-Sünen. thk. Ahmed Muhammed Şâkir, Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Mısır: Şirketü Mektebeti ve Matbaati Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 2. Basım, 1395/1975.
- Ukaylî, Ebû Cafer Muhammed b. Amr b. Musa. ed-Duafâü’l-kebîr. thk. Abdulmu’tî Emîn Kal’acî. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1404/1984.
- Umerî, Ekrem Ziyâ el-. es-Sîretü’n-nebeviyyeti’s-sahîha. 2 Cilt. Medîne: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 6. Basım, 1415/1994.
- Vâkıdî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer b. Vâkıd el-Eslemî el-. el-Meğâzî. Beyrût: Dâru’l-e’lemî, 1409/1989.
- Zehebî, Şemsuddîn Ebu Abdillâh Muhammed b. Ahmed ez-. Târîhu’l-islâm ve vefeyâtu meşâhîri ve’l-’alâm. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. 15 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2003.
- Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Cârullah Mahmûd b. Ömer b. Muhammed eş-. el-Keşşâf an hakâıkı ğavâmidi’t-tenzîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâb el-ʿArabî, 1407.
- Zürkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdulbâki b. Yûsuf ez-. Şerhu’z-Zürkânî ala’l-Mevâhibi’n-ledünniyye bi’l-minehı’l-Muhammediyye. 12 Cilt. Beyrût: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1417/1996.
- Zürkânî, Muhammed Abdülazîm ez-. Menâhilu’l-irfân fî ulûmi’l-Kur’ân. 2 Cilt. Matba’atü Îsâ el-Bâbî el-Halebî, 3. Basım, 1362/1943.