DİYARBAKIR SINIRLARI İÇİNDE YER ALAN TARİHİ MEKANLARDAKİ GAYRİMÜSLİM MABETLERİ ÜZERİNE İNANÇ TARİHİ AÇISINDAN BİR DEĞERLENDİRME

Bu çalışmada, Diyarbakır’ın bazı tarihi mekânlarında yer alan gayrimüslim mabetleri ele alınmıştır. Çalışmada değerlendirilen tarihi mekânlardan birincisi, Ergani Hilar Mağaraları arasında yer alan ve “Şemsîler Mabedi” olduğu iddia edilen yapay kaya mağarasıdır. İkincisi, Silvan Hasuni Mağaraları arasında yer alan ve Hristiyanların mabedi (kilise) olduğu iddia edilen iki mekândır. Bunlardan birincisi, yapay kaya mağarası, diğeri ise aynı alanda bulunan, fakat kesme taştan inşa edilen ve Hristiyanların mabedi (kilise) olduğu iddia edilen taş yapıdır. Üçüncüsü, Çınar Zerzevan Kalesi yerleşkesinde yer alan ve Mithraizm inancının mabedi “Mithras Tapınağı” olduğu kabul edilen yapay kaya mağarasıdır. Çalışmanın amacı, söz konusu tarihi mekânlarla ilgili aktarılan verileri, insanlığın inanç tarihi bakımından değerlendirmektir. Diyarbakır Vakıflar İl Müdürlüğü, çalışma konumuz olan tarihi mekânların tamamını koruma altına almış, onların bulunduğu alanlarda birtakım çevre düzenlemeleri yapmıştır. Şimdiye kadar Silvan Hasuni Mağaraları alanında herhangi bir arkeolojik kazı çalışması yapılmamıştır. Ergani Hilar Mağaraları alanında başlatılan kazı çalışmaları tamamlanmıştır. Çınar Zerzevan Kalesi alanındaki kazı çalışmaları ise devam etmektedir. Bu üç tarihi yerleşke, yerli ve yabancı turistlerin ziyaretine açılmış durumdadır. Mithras Tapınağı ve erken dönem Hristiyanlara ait mabetlerin gün yüzüne çıkartılması nedeniyle son yıllarda özellikle Çınar Zerzevan Kalesi, hem yerli hem de yabancı turistlerin gözde mekânı haline gelmiş bulunmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Şemsîler, Hristiyanlık, Mithraizm, Mabet, Kilise, Tapınak.

PDF

___

Acar, Abdurrahman. “Diyarbakır’ın İslam’la/Sahabeyle Tanışması”. Diyarbakır Nebiler, Sahabiler, Azizler ve Krallar Kenti Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Diyarbakır: Diyarbakır Kültür ve Sanat etkinlikleri Yayını, (2010), 61-69.
Akgündüz, Murat. “Diyarbakır’da Sahabe İzleri”. Diyarbakır Nebiler, Sahabiler, Azizler ve Krallar Kenti Sempozyumu Bildiriler Kitabı. Diyarbakır: Diyarbakır Kültür ve Sanat etkinlikleri Yayını, (2010), 71-74.
Avesta: Zerdüştilerin Kutsal Metinleri. Çev. Fahriye Adsay ve İbrahim Bingöl. İstanbul: Avesta, 2012.
Beysanoğlu, Şevket.. Abideleri ve Kitabeleri ile Diyarbakır Tarihi (Başlangıçtan Akkouyunlulara Kadar). Cilt: I. Ankara: Neyir Matbaası, 1998.
Beysanoğlu, Şevket.. İnançlar, Gelenek ve Görenekleri ile Yezidiler. Ankara: Neyir Matbaası, 1998.
Campbell, Joseph.. Batı Mitolojisi, Tanrının Maskeleri. Çev. Kudret Emiroğlu. Ankara: İmge Kitabevi, 1995.
Castelli, Louis Charles.. “Philosophy (Iranian)”. Encyclopedia of Religion And Ethics. Volume IX. New York, 1912.
Coşkun, Aytaç. Zerzevan Kalesi, Diyarbakır: Diyarbakır Valiliği Kültür Sanat Yayınları, 2017a.
Coşkun, Aytaç.. “Roma’nın Askeri Yerleşimi Zerzevan Kalesi’nde Yeni Kazılar”, Uluslararası Diyarbakır Sempozyumu, Diyarbakır: Diyarbakır Valiliği Kültür Sanat Yayınları, 2017b, 47-59.
Coşkun, Aytaç. “Zerzevan Castle in the Light of Recent Archeological Researches”, Anatolia, 43, (2017c) 91-110.
Coşkun, Aytaç. Zerzevan Kalesi, Roma’nın Sınır Garnizonu. Diyarbakır: Diyarbakır Valiliği Kültür Sanat Yayınları, 2019.
Coşkun, Aytaç. “Zerzevan Kalesi 2018 Yılı Kazı Çalışmaları”, Kazı Sonuçları Toplantısı-41. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2020, I:567-586.
Cumont, Frranz. The Mysteries of Mithra. London, 1903.
Çambel, Halet-Braidwood, Robert J. “Çayönü Tepesi ve Hilar Mağaları 1979 Çalışmaları”. II. Kazı Sonuçları Toplantısı. Ankara 1980, 121-123.
Çayır, Celal. “Manevi Bir Değer Olarak Hz. Süleyman Haziresi”. Diyarbakır’da Sahabe İzleri. Diyarbakır Nebiler, Sahabiler, Azizler ve Krallar Kenti Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Diyarbakır: Diyarbakır Kültür ve Sanat etkinlikleri Yayını, 2010, 133-140.
Çelik, Muhammed. “Diyarbakır’da Sahebe Nesli”. Diyarbakır Nebiler, Sahabiler, Azizler ve Krallar Kenti Sempozyumu Bildiriler Kitabı. Diyarbakır: Diyarbakır Kültür ve Sanat etkinlikleri Yayını, 2010, 75-79.
Dhalla, Maneckji M. Zoroastrian Theologoy From the Earliest Times to the Present Day. New York, 1914.
Diken, Şeyhmus. Sırrını Surlarına Fısıldayan Şehir: Diyarbakır. İstanbul: İletişim Yay., 2002.
Diyarbakır Salnameleri. Cilt: 4. Haz. Ahmet Zeki İzgöer. İstanbul: Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 1999.
Eliade, Mircea. Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi. Cilt: II. Çev. Ali Berktay. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2003.
Eski Ahit. 2. Krallar.
Gündüz, Şinasi. Din ve İnanç Sözlüğü. Ankara: Vadi yayınları, 1988.
Gültekin, Metin. Diyarbakır’daki Dinsel Mekânların, Kent İmajı Üzerindeki Etkileri. Diyarbakır Nebiler, Sahabiler, Azizler ve Krallar Kenti Sempozyumu Bildiriler Kitabı. Diyarbakır: Diyarbakır Kültür ve Sanat etkinlikleri Yayını 2010, 185-190.
Hamzeh’ee, M. Reza. Yaresan (Ehl-i Hak): Bir Kürt Cemaati Üzerine Sosyolojik, Tarihsel ve Dini-Tarihsel Bir İnceleme. Çev. Engin Öpengin. İstanbul: Avesta, 2009.
Haug, Martin. Essays on the Sacred Launguage, Writings, and Religion of The Paris. London, 1907.
Haspolat, Kenan. “Diyarbakır’ın Manevi Envanteri”. Diyarbakır Nebiler, Sahabiler, Azizler ve Krallar Kenti Sempozyumu Bildiriler Kitabı. Diyarbakır: Diyarbakır Kültür ve Sanat etkinlikleri Yayını, 2010, 57-183.
Hesiodos. Tanrıların Doğuşu (Theogonia). Hesiodos Eseri ve Kaynakları. Çev. Sabahattin Eyuboğlu ve Azra Erhat. Ankara: TTK Basımevi, 1977, 103-169.
İbnü’l-Esîr. El-Kâmil fi’t-Târih. Cilt: II. Çev. Beşir Eryarsoy. İstanbul: Bahar Yayınları, 1985.
Kahraman, Ömer Faruk. Elyesa. DİA. Cilt: 11. İstanbul: TDV 1995, 69-70.
Kahraman, Ömer Faruk. Zükifl. DİA. Cilt: 44. İstanbul: TDV, 2013, 569-570.
Kızıl, Hayrettin. “Zurvanizm’in Kuruluşu ve Sasaniler Dönemindeki Etkileri”. EKEV Akademi Dergi. Yıl: 17. Sayı: 56, 2013, 295-310.
Ksenephon. Anabasis. Çev. Tanju Gökçül. İstanbul: Hürriyet Yayınları, 1974.
Meçin, Mehmet Mekin. Zerdüşt. Ankara: Akademisyen Kitabevi, 2019a.
Meçin, Mehmet Mekin. Zerdüştîliğin Temel Öğretileri. Ankara: Akademisyen Kitabevi, 2019b.
Melek, Ali. “Diyarbakır’da Peygamber Makam ve Kabirleri”. Diyarbakır Nebiler, Sahabiler, Azizler ve Krallar Kenti Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Diyarbakır: Diyarbakır Kültür ve Sanat etkinlikleri Yayını, 2010, 13-23.
Özaydın, Murat. “Diyarbakır İlçelerinde Muhtemel Sahabe Mezarları”. Diyarbakır Nebiler, Sahabiler, Azizler ve Krallar Kenti Sempozyumu Bildiriler Kitabı. Diyarbakır: Diyarbakır Kültür ve Sanat etkinlikleri Yayını, 2010, 91-103.
Satıcı, Nejat. “Silvan Hasuni Vadisi ve Hasuni Mağaraları”. Diyarbakır’da Çevre ve Doğa, Diyarbakır Tarım, Doğa ve Çevre Sempozyumu, (01-03 Haziran, 2010). Cilt: II. Editör: Kenan Haspolat vd.. Diyarbakır İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Yayınları, 2010, 302-310.
Seyfeli, Canan. “Hristiyanlık Öncesine Dayanan Bazı Ermeni Halk inançları”, SÜFİD, sayı: 30 (2010), 149-164.
Seyfeli, Canan. “Ermeni Kaynaklarına Göre Hristiyanlık Öncesi Ermeni Tanrılar Panteonu”. OMÜİFD. Sayı: 30. (2011), 139-183.
Şeşen, Ramazan. “Cezire”. DİA. Cilt: 7. İstanbul: TDV. (1993), 509-511.
Taşğın, Ahmet. “Şemsîler”. Osmanlı’dan Cumhuriyete Diyarbakır. Editörler: Bahaeddin Yediyıldız, Kerstin Tomenendal. Ankara: Diyarbakır Valiliği Türk Kültürü’nü Araştırma Enstitüsü, (2008), 753-762.
Tellioğlu, Ömer. Diyarbakır Salnameleri (1869-1905). Cilt: IV. İstanbul: Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 1999.
Vakıdî, Muhammed b. Ömer. Târihu Fütûhi’l-Cezîre ve’l-Hâbur ve Diyâr-ı Bekr ve’l-Irâk. Thk. Abdulaziz Feyyâd Harfûş. Dımeşk, 1996.
Yıldırım, Nimet. Fars Mitoloji Sözlüğü, İstanbul: Kabalcı, 2008.
Yıldız, Hatip. “Osmanlı Belgelerinde Diyarbakır ve Sahabe”. Diyarbakır Nebiler, Sahabiler, Azizler ve Krallar Kenti Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Diyarbakır: Diyarbakır Kültür ve Sanat etkinlikleri Yayını, (2010), 81-90.
Yıldız, M. Cengiz. “Eğil-Ergani Halkının Dilinde Medfun Peygamberler”. Diyarbakır Nebiler, Sahabiler, Azizler ve Krallar Kenti Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Diyarbakır: Diyarbakır Kültür ve Sanat etkinlikleri Yayını, 2010, 25-43.
Zaehner, Robert Charles. The Teachings of the Magi a Compendium of Zoroastrians Beliefs. New York, 1976.
URL-1: http://www.ergani.gov.tr/hilar-magaralari. (Erişim tarihi: 01.09.2021).
URL-2:https://www.tigrishaber.com/10-bin-yil-oncesine-isik-tutan-hoyuk-cayonu-58123h.htm. (Erişim tarihi: 01.09.2021).
URL-3: https://www.flickr.com/photos/sinandogan/15633827416/in/photostream/. (Erişim tarihi: 01.09.2021).
URL-4: https://yandex.com.tr/harita/202656/yenisehir/house/semsiler_1_sok_1/YEkYdARiTUAGQF1tfXVxcHtiYQ==/?ll=40.236492%2C37.897005&z=16. (Erişim tarihi: 01.09.2021).
URL-5:http://www.ergani.gov.tr/hilar-magaralari; https://www.trthaber.com/foto-galeri/12-bin-yillik-hilar-magaralari-ve-cayonunde-kazi-basliyor/34685/sayfa-1.html. (Erişim tarihi: 01.09.2021).
URL-6: https://diyarbakir.csb.gov.tr/ilimizdeki-tescilli-sit-alanlari-i-2809. (Erişim tarihi: 01.09.2021).
URL-7: https://www.diyarbakirkulturturizm.org/Yapit/Details/ILCELER/44/Ergani-Semsiler-Mabedi/272. (Erişim tarihi: 01.09.2021).
URL-8: https://www.erganistan.com/cayonu-hilar-magaralari/. (Erişim tarihi: 01.09.2021).
URL-9: https://dogruhaber.com.tr/haber/194956-hilar-magaralari-ziyaretcilerini-tarihi-yolculuga-cikariyor/. (Erişim tarihi: 01.09.2021).
URL-10: https://diyarbakir.csb.gov.tr/ilimizdeki-tescilli-sit-alanlari-i-2809. (Erişim tarihi: 01.09.2021).
URL-11: http://www.silvan.gov.tr/hasuni-magaralari. (Erişim tarihi: 01.09.2021).
URL-12: http://www.silvan.gov.tr/hasuni-magaralari. (Erişim tarihi: 01.09.2021).
URL-13: http://www.silvan.gov.tr/hasuni-magaralari. (Erişim tarihi: 01.09.2021).
URL-14: Aytaç Coşkun: https://www.youtube.com/watch?v=wwJZyfYmosU. Erişim tarihi: 01.09.2021).
URL-15: https://kvmgm.ktb.gov.tr/TR-261501/zerzevan-kalesi-ve-mithraeum-diyarbakir-2020.html. (Erişim tarihi: 01.09.2021).
URL-16: Aytaç Coşkun: https://www.youtube.com/watch?v=wwJZyfYmosU. (Erişim tarihi: 01.09.2021).
URL-17: https://www.arkitera.com/soylesi/zerzevan-kalesi-ve-mithras-tapinagi-uzerine-aytac-coskun-ile-soylesi/. (Erişim tarihi: 01.09.2021).
URL-18: Aytaç Coşkun: https://www.youtube.com/watch?v=wwJZyfYmosU;https://www.youtube.com/watch?v=tdhwgnCI6Nk; https://www.youtube.com/watch?v=tdhwgnCI6Nk. (Erişim tarihi: 01.09.2021).
URL-19: Aytaç Coşkun: https://www.youtube.com/watch?v=tdhwgnCI6Nk. (Erişim tarihi: 01.09.2021).
URL-20: Aytaç Coşkun: https://www.youtube.com/watch?v=tdhwgnCI6Nk. (Erişim tarihi: 01.09.2021)
URL-21: Aytaç Coşkun: https://www.youtube.com/watch?v=tdhwgnCI6Nk. (Erişim tarihi: 01.09.2021).
URL-22: Aytaç Coşkun: https://www.youtube.com/watch?v=tdhwgnCI6Nk. (Erişim tarihi: 01.09.2021).
URL-23: https://www.youtube.com/watch?v=tdhwgnCI6Nk. (Erişim tarihi: 01.09.2021).
URL-24: https://www.gazeteoku.com/turkiye/diyarbakir-zerzevan-kalesindeki-gizemli-tapinakta-yeni-koridorlar-ortaya-cikti/499180. (Erişim tarihi: 01.09.2021).
URL-25: https://haberglobal.com.tr/yasam/diyarbakir-daki-gizemli-tapinak-mithras-4049?sayfa=2. (Erişim tarihi: 01.09.2021).
URL-26: Aytaç Coşkun: https://www.youtube.com/watch?v=tdhwgnCI6Nk. (Erişim tarihi: 01.09.2021).
URL-27: Aytaç Coşkun: https://www.youtube.com/watch?v=tdhwgnCI6Nk. (Erişim tarihi: 01.09.2021).