Türk Düşünce Sisteminde Çoban, Koyun ve Kurt Metaforlarının Soykütüksel Analizi: Eski Türk Yazıtlarından Eski Anadolu Türkçesine

Genellikle söz sanatları ya da anlam değişmeleri içerisinde ele alınan metafor, bir kavramın yerine benzerlik, analoji, yakınlaştırma, çağrışım, karşılaştırma vb. ilişkilere dayalı olarak başka bir kavramın kullanılması biçiminde tarif edilir. Dilin zihinsel gücünü gösteren metaforlar, kaynak bakımından dilsel olmakla birlikte dili aşan bir yapı göstererek düşünceyi ve zihinsel süreçleri de kapsamaktadır. Sosyal ve kültürel ögelerin etkisi bağlamında her dilin metafor üretme kapasitesi vardır. Çağdaş metafor anlayışı çerçevesinde George Lakoff ve Mark Johnson tarafından geliştirilen kavramsal metafor kuramında dilin soyutlamaya dayalı oluşturduğu sistemle insanların dünyayı algılayış biçimleri arasında koşutluk bulunmaktadır. Bu bağlamda toplumların değişim ve dönüşümlerini, süreklilik ve kırılmalarını metaforlar aracılığıyla çözümlemek mümkündür. Konuya -yazınsal metinler özelinde- Türk kültürü açısından yaklaştığımızda Türk dili yadigârlarının sunduğu metafor dünyasından yola çıkarak Türk kültürünün gelişim çizgisini ve Türk düşünce sistemini takip etmek mümkün görünmektedir. Bu makalede, belirtilen tasarım ve amaç doğrultusunda Türk edebiyatında çoban, koyun ve kurt metaforlarının siyasi bir figür olarak gelişimi üzerinde durulmuş; bu metaforlara siyasi bir içeriğe sahip olma sürecinde hangi anlamların yüklendikleri, yazınsal metinlerin sunduğu malzemeler ışığında değerlendirilmiştir. Bu noktada eski Türk yazıtlarından yola çıkılmış ve Batı Türkçesinin ilk halkasını oluşturan Eski Anadolu Türkçesi metinlerini içine alacak şekilde bir sınır belirlenmiştir.

Anahtar Kelimeler:

metafor, soyut düşünce, pastoral iktidar, çoban, koyun, kurt.

Genealogical Analysis of Shepherd, Sheep and Wolf Metaphors in Turkish Thinking System: From Old Turkic Inscriptions to Old Anatolian Turkish

Metaphor, which is generally discussed within the context of figures of speech or meaning changes, instead of a concept, is described as the use of another concept based on the relations of similarity, analogy, convergence, connotation, comparison, etc. The metaphors that show the abstraction power of language are linguistic in terms of resources, but also include thought and mental processes by showing a structure that transcends language. In the context of the influence of social and cultural elements, every language has the capacity to produce metaphors. In the conceptual metaphor theory developed by George Lakoff and Mark Johnson within the framework of the understanding of contemporary metaphor, there is a parallelism between the system formed by language based on abstraction and the way people perceive the world. In this context, it is possible to analyze the changes and transformations of societies through metaphors. When we approach the subject in terms of Turkish culture, especially literary texts, it seems possible to follow the development line of Turkish culture and the Turkish thought system, starting from the world of metaphors presented by Turkish language relics. In line with the design and purpose stated in this article, the development of the metaphors of shepherds, sheep and wolves as a political figure in Turkish literature is emphasized; what meanings were attributed to these metaphors in the process of having a political content were evaluated in the light of the materials provided by the literary texts. At this point, a border has been determined to include Old Anatolian Turkish texts, which constitute the first period of Western Turkish, based on old Turkic inscriptions.

Keywords:

metaphor, abstract thought, pastoral power, shepherd, sheep, wolf.,

PDF

___

Ağca, Ferruh (2019). Uygur harfli Oğuz Kağan Destanı metin-aktarma-notlar-dizin-tıpkıbasım. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
Ahanov, Kaken (2008). Dil biliminin esasları. (Murat Ceritoğlu, Akt.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
Akdoğan, Yaşar (ty.). Ahmedî - Dîvân. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları (https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10591,ahmedidivaniyasarakdoganpdf.pdf?0, Erişim Tarihi: 31.05.2020).
Aksan, Doğan (1999). Anlambilim - anlambilim konuları ve Türkçenin anlambilimi. Engin Yayınları.
Aksan, Doğan (2004). Göktürk anıtlarında söz sanatları güçlü anlatım yolları. Dilbilim ve Türkçe yazıları (s. 318-328). Multilingual Yayınları.
Aksan, Doğan (2007). Her yönüyle dil ana çizgileriyle dilbilim. C. 3. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Akşehirli, Soner (2010). Çağdaş metafor teorisi. http://www.ege-edebiyat.org/wp/?p=551 (s. 1-4). Erişim Tarihi: 26.06.2020
Arat, Reşit Rahmeti (1991). Yusuf Has Hâcib - Kutadgu Bilig II çeviri. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Arat, Reşit Rahmeti (2007). Yusuf Has Hacib - Kutadgu Bilig I metin. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Aydemir, Özgür Kasım (2007). Hataî’nin şiirlerinden hareketle iktidar çözümlemesi. Filiz Kılıç ve Tuncay Bülbül (Ed.). 2. uluslararası Türk kültür evreninde Alevilik ve Bektaşilik bilgi şöleni bildiri kitabı (s. 549-559). C. 1. Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Yayınları.
Aydın, Erhan (2012). Orhon yazıtları (Köl Tegin, Bilge Kağan, Ongi, Küli Çor). Kömen Yayınları.
Aydın, Erhan (2019). Sibirya’da Türk izleri Yenisey yazıtları. Kronik Kitap Yayınları.
Aydın, Mehmet (2014). Dilbilim el kitabı temel kavramlar ve konular. Akademik Kitaplar Yayınları.
Berger, Peter Ludwig & Luckmann, Thomas (2008). Gerçekliğin sosyal inşâsı bir bilgi sosyolojisi incelemesi. (Vefa Saygın Öğütle, Çev.). Paradigma Yayınları.
Bernauer, James W. (2005). Foucault’nun özgürlük serüveni: bir düşünce etiğine doğru. (İsmail Türkmen, Çev.). Ayrıntı Yayınları.
Büyükkantarcıoğlu, Nalan (2006). Toplumsal gerçeklik ve dil. Multilingual Yayınları.
Cebeci, Oğuz (2019). Metafor ve şiir dilinin yapısal özelikleri. İthaki Yayınları.
Çiçekler, Ahmet Naim & Aydın, Timur (2019). Kavramsal metafor kuramı ve belagat: karşılaştırmalı bir inceleme. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (16), 14-26.
Demir, Musa (2009). Batı ‘metafor’u ve Doğu ‘istiare’sinin mukayeseli olarak incelenmesi. Türkbilig Türkoloji Araştırmaları Dergisi, (18), 64-90.
Ercilasun, Ahmet Bican (2005). Başlangıçtan yirminci yüzyıla Türk dili tarihi. Akçağ Yayınları.
Ercilasun, Ahmet Bican (2016). Türk Kağanlığı ve Türk bengü taşları. Dergâh Yayınları.
Ercilasun, Ahmet Bican & Akkoyunlu, Ziyat [Haz.] (2014). Kâşgarlı Mahmut Dîvânu Lugâti’t-Türk giriş-metin-çeviri-notlar-dizin. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Filizok, Rıza (2001). Anlam analizine giriş. Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
Foucault, Michel (2014). Omnes et singulatim: siyasi aklın bir eleştirisine doğru. Seçme yazılar 2: özne ve iktidar. (Işık Ergüden & Osman Akınhay, Çev.). Ayrıntı Yayınları.
Gümüş, İnan (2016). Orhon yazıtlarında erdem üzerine söylem çözümlemesi. SOBİDER-Sosyal Bilimler Dergisi, (8), 254-264.
Gümüş, İnan (2018). Umūrü’l-Ümerā (metin-dil özellikleri) ve iktidar felsefesi bağlamında söylem çözümlemesi. (Tez No. 529661) [Doktora Tezi, Pamukkale Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/giris.jsp
Güz, Nüket, Huber, Emel, Senemoğlu, Osman & Öztokat, Erdim (2007). Açıklamalı dilbilim terimleri sözlüğü. Multilingual Yayınları.
Hengirmen, Mehmet (2009). Dilbilgisi ve dilbilim terimleri sözlüğü. Engin Yayınevi.
Huber, Emel (2013). Dilbilime giriş. Yabancıdil Yayınları.
İmer, Kâmile, Kocaman, Ahmet & Özsoy, A. Sumru (2013). Dilbilim sözlüğü. Boğaziçi Üniversitesi Yayınları.
Karaağaç, Günay (2013). Dil bilimi terimleri sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Kıran, Zeynel (1986). Saussure’den günümüze dilbilim akımları. Onur Yabancı Diller Kitap ve Yayın Merkezi.
Koca, Zeynep Cihan (2007). Bilgi kaynakları-iktidar ve söylem. VI. uluslararası dil, yazın, deyişbilim sempozyumu bildirileri (s. 541-549).
Lakoff, George & Johnson, Mark (2015). Metaforlar hayat, anlam ve dil (Gökhan Yavuz Demir, Çev.). İthaki Yayınları. Mansuroğlu, Mecdut (1956).
Ahmed Fakih - Çarhname. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
Murphy, John W. (2000). Postmodern sosyal analiz ve postmodern eleştiri. (Hüsamettin Arslan, Çev.). Paradigma Yayınları.
Özmen, Mehmet (2001). Ahmed-i Dâ’’î Divanı (metin-gramer-tıpkıbasım). C. 1. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Schrift, Alan D. (2002). Dil, metafor ve retorik. İnsan bilimlerine prolegomena - dil, gelenek ve yorum. (Hüsamettin Arslan, Çev.). (s. 3-28). Paradigma Yayınları.
Sinanoğlu, A. Faruk (2009). Dil bilgi ve toplum üzerine düşünceler. IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
Şirin, Hatice (2016). Eski Türk yazıtları söz varlığı incelemesi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Tekin, Talat (2008). Orhon yazıtları. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Tekin, Talat (2011). İslâm öncesi Türk şiiri. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi. (409: Türk Şiiri Özel Sayısı I -Eski Türk Şiiri), Türk Dil Kurumu Yayınlar, 3-42.
Tekin, Talat (2013). Irk Bitig eski Uygurca fal kitabı. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Toklu, Osman (2003). Dilbilime giriş. Akçağ Yayınları.
Türk, Bahadır (2012). Çoban ve kral siyasetnamelerde ideal yönetici imgesi. İletişim Yayınları.
Vardar, Berke (2001). toplumsal yönden dil. Dilbilim yazıları. (s. 9-11). Multilingual Yayınları:
Vendryes, Joseph V. (2001). Dil ve düşünce. (Berke Vardar, Çev.). Multilingual Yayınları.
Yavuz, Kemal (2007). Gülşehri’nin Mantıku’t-Tayr’ı (Gülşen-Nâme) -metin ve günümüz Türkçesine aktarma-. C. 1-2. SFN Televizyon Tanıtım Tasarım Yayıncılık.
Yavuz, Kemal (2013). Şeyhoğlu Mustafa - Kenzü’l-Küberâ ve Mehekkü’l-Ulemâ - Büyüklerin Hazinesi Âlimlerin Mihenk Taşı (inceleme-günümüz Türkçesi-metin-tıpkıbasım). Büyüyen Ay Yayınları.