TUHFE-İ MURÂDÎ’DE “CANAVAR” KELİMESİNİN BAĞLAMI ÜZERİNE

Farsça’dan dilimize geçmiş “canavar” kelimesi, klasik metinlerde gerçek ve soyut manalarda kullanılmaktadır. Değerli taşlardan bahseden Tuhfe-i Murâdî isimli eserde, canavar kelimesinin inciyi oluşturan istiridyeyi kastettiği görülmüştür. Tarihsel süreçte bu kelime; mitolojik unsurların, yaşantıların ve coğrafyanın etkisiyle farklı bağlamlar kazanmıştır. Başlangıçta istiridye-inci çiftine suyun hayatî özelliklerinin yüklenmesi doğum ve doğurganlık kavramlarıyla özdeşleşmiştir. Sonrasında istiridye sembolü ve onun taşıdığı anlam; tanrı krallara atfedilmiştir. Bu özellikleri taşıyan yöneticiler (canavarlar); refahın, bereketin ve ölümsüzlüğün kaynağı olarak görülmüşlerdir. Lakin iyi kralların başka krallarla olan mücadeleleri iyi-kötü canavar (kral) formları ortaya çıkarmıştır. Zamanla canavar; ejderha ile aynı form içinde değerlendirilmiş ve hazineyi bekleyen dev canavar tasavvurları oluşmuştur. Bu durum istiridyenin(canavarın) canlılık formunun zamanla erk özellikler gösteren tanrı-kral formuna dönüşmesine neden olmuştur. Çünkü kadim toplumlara göre güç ve hayat verme özelliği tanrı krallara ait bir özelliktir. Aynı zamanda canlılar arasında sadece erkeği hamile kalan denizatları şeklî olarak ejderhaya benzemektedir. Bu canlı hem erildir ve gücü elinde tutmaktadır hem de doğurganlık gibi dişil bir özelliğe sahiptir. Bu bağlamda Tuhfe-i Murâdî’de geçen “arastôrûs” istiridyesinin; mitolojilerdeki diş, boynuz, boğa kavramlarıyla özdeşleşen ve yağmurlu mevsimlerde ortaya çıkan bir çeşit istiridye türü olduğu anlaşılmıştır. “aries(koç) ve taurus(boğa)” burçlarının zaman olarak karşılığı; “arastôrûs” un deniz yüzeyine çıktığı mart ve nisan aylarına rastlamaktadır. Sonuç olarak, istiridyelerin doğurganlık özelliklerinin denizatları ile ortak bir “canavar-ejderha” formu oluşturduğu tespit edilmiştir. Günümüzdeki canavarlar ise istiridyenin ikiye açılan ağzından ve keskin, sivri dişlerinden oluşan “can alan yırtıcı varlık” formunu karşılamaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Tuhfe-i Murâdî, canavar, ejderha, istiridye, ARASTORUS

PDF

___

Akyurt, İhsan; Türkmen, Mustafa Türkmen (1995) İnci Üretimi ve İnci Endüstrisi, Doğu Anadolu Bölgesi II. Su Ürünleri Sempozyumu, 14-16 Haziran, Erzurum.
Ateş, Mehmet (2002) Mitolojiler ve Semboller –Ana Tanrıça ve Doğurganlık Sembolleri- (2. Baskı), İstanbul, Milenyum Yay.
Ay, Suzan (1999) Ahmed Sadıkî-Ziver Paşa Divanı (Yüksek Lisans Tezi). Fırat Üniv., Elazığ.
Bayram, Asuman (2017) Firakî Abdurrahman Çelebi, Hüsrev ü Şirin (Doktora Tezi), Hacettepe Üniv. Ankara.
Devellioğlu, Ferit (2006) Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, (23. Baskı), Ankara, Aydın Kitabevi Yay.
Diyanet Meal, https://kuran.diyanet.gov.tr, (Erişim Tarihi: 24.11.2018, saat: 17.02)
Edirneli Şevki Divanı (2000) (Haz.: Yakar, Halil İbrahim), Konya, Palet Yay.
Elíade, Micea (2006) Şamanizm (2. Baskı), (Çev: İsmet Birkan), Ankara, İmge Kitabevi.
Elíade, Micea (1992) İmgeler Simgeler, Ankara, Gece Yay.
Eski Anadolu Türkçesi Dönemine Ait Satırarası İlk Kur’an Tercümesi (2014)Eski Anadolu Türkçesi Dönemine Ait Satırarası İlk Kur’an Tercümesi (İnceleme –Metin-Dizin), (Haz.: Küçük, Murat) Ankara, Türk Dil Kurumu Yay.
Gösterim Sanatları Terimleri Sözlüğü, www.tdk.gov.tr, (Erişim Tarihi: 24.11.2018, saat: 16.41)
Gül ü Bülbül (2000) (Haz.: Öztekin, Nezahat), Ankara, Akademi Kitabevi Yay.
Hazâ Kitâb-ı Mevlûd (2012) Şehîdî Mevlid (İnceleme-Metin-Dizin), (Haz.: Özkan, Fatma) (Yüksek Lisans Tezi), Trakya Üniv., Edirne.
Hürriyet,https://www.google.com.tr/search?q=tricana+maxima+röding&oq=tricana+maxima+rödin g&aqs=chrome..69i57.14308j1j4&sourceid=chrome&ie=UTF-8 (Erişim T. 03.11.2018, saat: 09.50)
İnan, Abdülkadir (2000) Tarihte ve Bugün Şamanizm –Materyaller ve Araştırmalar, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara.
Japanese Street Food: Giant Oyster: https://www.youtube.com/watch?v=jFFJaC7PAqM (Erişim Tarihi: 25.11.2018, saat: 08.05)
Johnson, Francis (1852) A Dictionary (Persian, Arabic and English), London.
Karlığa, H. Bekir (1991) “Anâsır-ı Erbaa” TDVİA (Cilt 3), İstanbul, TDV. Yay.
Korkmaz, Esat (2003) Eski Türk İnançları ve Şamanizm Terimleri Sözlüğü, İstanbul, Anahtar Kitaplar Yay.
Kraliçe Puabi-Boğa Liri,https://nereye.com.tr/sumer-hukumdarlarinin-kraliyet-mezarlari-hazineleri (Erişim tarihi: 24.11.2018, saat: 22.28)
Rasathane, http://rasathane.ankara.edu.tr/files/2013/02/2014_06_08_astronomi_astroloji.pdf
Ross, E. Denison (1994) Kuş İsimlerinin Doğu Türkçesi, Mançuca ve Çince Sözlüğü (Çev.: Gürsoy-Naskali, Emine) Ankara, Türk Dil Kurumu Yay.
Roux, Jean-Paul (2002) Türklerin ve Moğolların Eski Dini, İstanbul, Kabalcı Yay.
Sami, Şemseddin (2004) Kâmûs-ı Türkî, İstanbul, Çağrı Yay.
Smith, G. Elliot (2016) Ejderhanın Evrimi, (Çev: Yahya Berkol Güleç), Altıkırkbeş Yay., İstanbul.
Steingass, F.;(1998) A Comprehensive Persian-English Dictionary, 7. Baskı, Iran University Press.
Şahin, Adil; Doğan, Atila (2017) “Mitolojiden Genel Kamu Hukukuna “Canavar Yaratık” Olgusu: Leviathan, Behemot, Rahav, Yılan ve Ejderha” , Uluslararası Ekonomi ve Yenilik Dergisi, 3 (2) 2017, 149-184.
Tiyatro Terimleri Sözlüğü, www.tdk.gov.tr, (Erişim Tarihi: 24.11.2018, saat: 16.41)
Tuhfe-i Murâdî (Cevhernâme)(2012), (Haz.: Argunşah, Mustafa), İstanbul, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yay.
Tuhfetü'l-Uşşâk (2017) Ahmed Yesevî’nin Rumelili Bir Takipçisi:Üsküplü Atâ ve Tuhfetü’l-Uşşâk, (Haz.: Aksoyak, İ. Hakkı)Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniv., Ankara.
Türk Lehçeleri Sözlüğü, www.tdk.gov.tr, (Erişim Tarihi: 24.11.2018, saat: 16.43)
Türkiyedeki Canavar Otları ve Mücadeleri, (2010) TÜBİTAK-TAGEM, Adana.
Veteriner Terimleri Sözlüğü, www.tdk.gov.tr, (Erişim Tarihi: 24.11.2018, saat: 16.41)
Yılmaz, Salih (2005) Osmanlı Mimarisinde İstiridye Formu (Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniv. Türkiyat Araştırmaları Enst., İstanbul.
Yusuf Bey-Ahmet Bey (Bozoğlan) Destanı (1989) (Haz.: Özkan, İsa)Yusuf Bey-Ahmet Bey (Bozoğlan) Destanı, Ankara, Kültür Bakanlığı Yay.