Saha Türkçesinde Tağıs- “Çıkmak” Fiili ile Kurulan Deyimler Üzerine Biçimsel ve Anlamsal Bir Değerlendirme

Saha Türkçesinde, deyim terimini karşılamak üzere somoğo domox kullanılmaktadır. Saha Türkçesindeki deyimler üzerine Saha bilginlerinin önemli çalışmaları yer almaktadır. İlk çalışma A. Y. Kulakovskiy’in Yakutskie Poslovitsı i Pogovorki “Yakut Atasözleri ve Deyimleri” isimli eseridir. Daha sonraki yıllarda kaleme alınan P. S. Grigoryev’in Saxa Tılın Somoğo Domoğun Tılcıta “Saha Dilinin Deyim Sözlüğü” ve A. G. Nelunov’un Somoğo Domox Saxalıı-Nuuççalıı Tılcıta “Sahaca-Rusça Deyim Sözlüğü” isimli çalışmaları Saha Türkçesindeki deyim söz varlığı ile ilgili en önemli eserlerdir. Ancak Saha deyimleriyle ilgili çalışmalar bunlarla sınırlı değildir. Deyimler üzerine çeşitli araştırmalar olmakla birlikte E. K. Pekarskiy’in Yakut Dili Sözlüğü ile Saha Tılın Bıhaarıılaax Ulaxan Tılcıta (STBUT) “Saha Dilinin Açıklamalı Büyük Sözlüğü” isimli eserlerde de deyim söz varlığına dair ciddi veriler söz konusudur. Bu çalışmada Saha Türkçesine ait tağıs- “çıkmak” fiili ile kurulmuş deyimler ele alınacaktır. İncelenen deyimler Grigoryev (1974) ve Nelunov (2002)’a ait deyim sözlükleri taranarak belirlenmiştir. Tespit edilen deyimler biçimsel ve anlamsal incelemeye tabi tutulmuştur. Biçimsel olarak deyimler, öncelikle tağıs- fiilinin birleştiği unsur sayılarına göre ikiye ayrılmıştır. Bunlar da kendi içinde kelime türlerine göre alt başlıklara ayrılıp birleşim yollarına göre sınıflandırılmıştır. Anlamsal olarak deyimler, sözcük anlamına ve deyimlerin konularına göre olmak üzere iki ana başlık altında sınıflandırılmaya tabi tutulmuştur. Sonuç kısmında, incelemeye ait sayısal veriler üzerinden bulgular değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Deyim, Saha Türkçesi, tağıs- fiil

A Morphologic And Semantıc Evaluatıon On Idıoms Formed Wıth The Verb Tağıs- “To Go Out” In Sakha Turkıc

In Sakha Turkic (language), somoğo domox is used to provide the meaning of the term idiom. There are significant studies of Sakha scholars on idioms in Sakha Turkic. The first study is A. Y. Kulakovskiy’s work called Yakutskie Poslovitsı i Pogovorki, “Yakutsk Proverbs and Idioms”. Written in later years, P. S. Grigoryev’s Saxa Tılın Somoğo Domoğun Tılcıta “Idiom Dictionary of Sakha Language” and A. G. Nelunov’s Somoğo Domox Saxalıı-Nuuççalıı Tılcıta “Sakha-Russian Dictionary of Idioms” are the most important works on idiom vocabulary in Sakha Turkic. Studies on Sakha idioms are not limited to these. Notwithstanding that there are various research on idioms, in E. K. Pekarskiy’s Yakutsk Dictionary and in Sakha’s comprehensive dictionary with 15 volumes called Saha Tılın Bıhaarıılaax Ulaxan Tılcıta (STBUT) “The Big Glossary of Sakha Language”, there is a significant data on the vocabulary of idioms. In this study, idioms formed with the verb tağıs- in Sakha Turkic shall be discussed. The analyzed idioms were selected by scanning the idiom dictionaries of Nelunov (2002) and Grigoryev (1974). The selected idioms were subjected to morphologic and semantic analysis. From the morphologic point of view, the idioms were divided into two by the number of elements that the verb tağıs- combines with. These were also divided into sub-headings by the word types and classified in accordance with the way of combination. From the semantic point of view, idioms were analyzed under two main headings as being by the meaning of verbs and by the topic of idioms. In the conclusion part, the findings were evaluated on the numeric data of the study.

Keywords:

İdiom, Sakha Turkic, tağıs- verb,

PDF

___

Aksoy, Ö. A. (1988). Atasözleri ve deyimler sözlüğü-I: Atasözleri Sözlüğü. İnkılâp Kitabevi.
Altaylı, S. (2010). Atasözü ve deyimler arasındaki farklar. Karadeniz Araştırmaları, 25, 125-134.
Besli, N. (2021). Tokay, Yaşar (2019). Tanıklarıyla Harezm-Kıpçak Türkçesinde atasözleri ve deyimler, Ankara: Grafiker Yayınları, 708 S. ISBN: 978-605-2233-43-6. Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi (TÜRKLAD), 5 (2) , 402-405.
Bigzad, N. (2019). Memluk Kıpçak Türkçesinde kalıplaşmış söz birlikleri. (Tez no: 551676) [Yüksek lisans tezi: Ondokuz Mayıs Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/
Çelebi, N. (2019). Francisci a Mesgnien Meninski’nin Thesaurus’una göre 17. yüzyıl Osmanlı Türkçesi deyimleri. (Tez no: 602727) [Yüksek lisans tezi: Marmara Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/
Genç, M. S. (2014). Divanu Lügati't-Türk’te geçen deyimler ve bu deyimlerin günümüzdeki karşılıkları. (Tez no: 358436) [Yüksek lisans tezi: Erciyes Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/
Gogolyev, İ. (2001). Mançaarı. Cokuuskay: Biçik.
Göktaş, F. B. (2023). Klasik dönem Çağatay Türkçesi metinlerinde kalıplaşmış söz birlikleri. (Tez no: 788228) [Yüksek lisans tezi: Ondokuz Mayıs Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/
Grigoryev, P. S. (1974). Saha tılın somoğo domoğun tılcıta. Yakutsk: Yakutskoye Knijnoye İzdatelstvo.
Işık, H. İ. (2022). Sezer Özyaşamış Şakar’ın “Eski Türkiye Türkçesinin deyimler sözlüğü” adlı eserinin değerlendirmesi. Türkiyat Mecmuası. 32 (1), 433-436. https://doi.org/10.26650/iuturkiyat.1028690
Karadoğan, A. (2015). Çık-(mak), taşık-(mak) mıdır?. Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 5 (1) , 141-147.
Kirişçioğlu, M. F. (2006) Saha (Yakut) Türkçesindeki deyimler üzerine. VII. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi, Gaziantep, Türkiye, 26 - 30 Haziran 2006, 117-122.
Kirişçioğlu, M. F. (2007). Saha Türklerinin atasözleri. Nobel Yayınları. Kulakovskiy, A. Y. (1945). Yakutskie poslovitsı i pogovorki. Yakutskoye Gosudar Tvennoye İzdatelstvo.
Nelunov, A. G. (2002). Somoğo domoḫ Saḫalıı Nuuççalıı tılcıta. C: I-II. Novosibirsk: İzdatelstvo SO RAN Filial.
Özkan, F. & Şadiyeva, G. (2003). Somatik deyimler. Bilig, 24, 135-157.
Özyaşamış Şakar, S. (2021). Eski Türkiye Türkçesinin deyimler sözlüğü. Dün Bugün Yarın Yayınları.
Pekarskiy, E. K. (1959). Slovar Yakutskogo yazıka. C.: II, Leningrad.
Pekarskiy, E.K. (1945). Yakut dili sözlüğü. İstanbul: Ebüzziya Matbaası.
Popov, İ. K. (2010) Somoğo Domoxtor. Cokuuskay.
Sağlam, A. (2019). Klasik öncesi Çağatay Türkçesi metinlerinde kalıplaşmış söz birlikleri. (Tez no: 560601) [Yüksek lisans tezi: Ondokuz Mayıs Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/
Sleptsov, P. A. (1972). Yakutsko-Russkiy slovar. Moskva.
Sleptsov, P. A. (ed.) (2006). Saxa tılın bıhaarıılaax ulaxan tılcıta. C III. NAUKA.
Sleptsov, P. A. (ed.) (2009). Saxa tılın bıhaarıılaax ulaxan tılcıta. C VI. NAUKA.
Sleptsov, P. A. (ed.) (2011). Saxa tılın bıhaarıılaax ulaxan tılcıta. C VII. NAUKA.
Sleptsov, P. A. (ed.) (2013). Saxa tılın bıhaarıılaax ulaxan tılcıta. C VIII. NAUKA.
Soydan, S. (2017). Çağatay Türkçesinin bazı eserlerinde yer alan deyimlerin anlam, şekil bakımından kullanımı ve Kutadgu Bilig’de tanıklanan deyimler. Turkish Studies, 12(5), 431-460.
Şahin, Ü. (2021). 1857 tarihli Saha (Yakut) Türkçesi İncil’de deyim söz varlığı üzerine. Uluslararası Yakutça Araştırmaları. Ed.: Emine Yılmaz ve Hasan Hayırsever. Ankara: Nobel Yayınevi.
Şen, S. (2017). Eski Türkçenin deyim varlığı. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Tokay, Y. (2019). Tanıklarıyla Harezm-Kıpçak Türkçesinde atasözleri ve deyimler. Grafiker Yayınları. Türk Dil Kurumu (2023). Güncel Türkçe sözlük. Erişim tarihi: Mayıs 6, 2023, https://sozluk.gov.tr.
Yakutskay, N. (2005). Tölkö. Cokuuskay: Biçik.