Kırgız Destanlarında Hz. Ali: Bir Kült ve Bir Bahadır

Hz. Ali, İslam peygamberi Hz. Muhammed’in (a.s.) amcazadesi ve aynı zamanda damadı olması dolayısıyla Müslümanlar arasında ona karşı derin bir saygı ve sevgi beslenmiştir. Ayrıca savaşlarda gösterdiği kahramanlıklar, fiziki kuvveti ve âlim kişiliği, daha sonraları anlatılmaya başlayan menkıbelere dönüşmüş ve halk arasında yayılmaya başlamıştır. Bu menkıbelerin tarihi süreçte gelişerek ve halk anlatılarına ait unsurlarla zenginleştirilerek yayılması neticesinde ortaya bir destan kahramanı çıkmıştır. Türklerin İslamiyet’i kabulünden önceki süreçte epik destan geleneğinin değişmez unsuru olan kahraman tipi, bazı değişim ve dönüşümlere uğrayarak İslamiyet sonrası dönemde de varlığını sürdürmüştür. Bu değişim genel itibarıyla “alp” tipinin “gazi” tipine evrilmesi ve kahramanın temel gayesinde meydana gelen değişim olarak özetlense de Türk boylarının yaşam biçimi ve dünya görüşüne uygun bir değişim söz konusudur. Nitekim bu değişim Kırgız destancılık geleneğinde farklı seviye ve niteliklerde ortaya çıkmıştır. Anadolu sahasında Hz. Ali cenknâmelerinin XIII-XIV. yüzyıllarda yazıya aktarıldığı tahmin edilmektedir. Bu sahada üretilen diğer birçok yazılı ürün gibi cenknâmeler de XIX-XX. yüzyıllarda Orta Asya Türk boylarının ilgisini çekmeye başlamıştır. Bu çalışmada, Kırgız destancılık geleneğinde İslamiyet’in kabulünden sonraki süreçte meydana gelen değişim ve dönüşümleri seviye ve nitelik olarak örnekleyebilmek üzere İslami dönem destan kahramanına dönüşen Hz. Ali’nin ve onunla ilgili inanışların destanlara yansıma biçimi incelenecektir.

Anahtar Kelimeler:

Cenknâme, Hz. Ali, Kırgız destanları, Kız Darıyka destanı, atalar kültü

Ali in Kyrgyz Epics: An Icon And A Hero

As he was not only the cousin but also the son-in-law of Mohammad, the prophet of Islam, Ali ibn Abi Talib has received great respect and love from Muslims. Moreover, his gallantry, physical strength, and wise personality turned into stories that started to be told later and became widespread among the public. As a result of the dissemination of these stories by development in the historical process and enrichment with elements of folk tales, he has become an epic hero. The flat character of a hero, which was an indispensable part of the epic tradition in the period before the acceptance of Islam by Turkic peoples, remained in place in the post-Islam period with some changes and transformations. Although this change is usually outlined as the evolution of the flat character of a “hero” into one of a “veteran” and a change in the main calling of the hero, the change in question is in harmony with the lifestyles and worldviews of Turkic tribes. Such that, this change has emerged on different levels and with different qualities in the Kyrgyz legend-telling tradition. It is estimated that the transcription of war epics dedicated to Ali in the Anatolian geography took place in the 13th-14th centuries. Like several other written works produced in this geography, these war epics started to draw the attention of Central Asian Turkic tribes in the 19th and 20th centuries. This study investigates the manner in which Ali, who transformed into an epic hero of the Islamic Era, and the folk wisdom about him are reflected in epics to outline the changes and transformations occurring in the Kyrgyz legend-telling tradition in the period after the acceptance of Islam in terms of extent and qualities.

Keywords:

War epic, Ali, Kyrgyz epics, Legend of Kız Darıyka, veneration of the dead,

PDF

___

Abdıkulova, R. (2016). Kırgız toplumunda sufizm geleneği: Örf-adetlere ve edebiyata yansımaları. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi (35), 513-531.
Abdulahatov, N., & Gaziyev, T. (2010). Şahimardon. Taşkent.
Akmataliyev, A. (ed.) (2012). Eldik poemalar: Kozu Körpeş-Bayan Suluu. El Adabiyatı Seriyası 31. Tom. Biyiktik Basması.
Aliyev, S. (1995a). Celmayan. Manas Entsiklopediya, C. 1, 214-215. Bişkek.
Aliyev, S. (1995b). Naaman. Manas Entsiklopediya, C. 2, 120. Bişkek.
Aydarkulov, K. (1995). Kambar Ata. Manas Entsiklopediya, C. 1, 261. Bişkek.
Bayat, F. (2005). Mitolojiye giriş. Karam Yayınları.
Baycigitov, K. (1985). Kırgız mifteri ulamıştarı cana legendaları. İlim Basması.
Baycigitov, K. (1995). Şaymerden. Manas Entsiklopediya, C. 2, 345. Bişkek.
Baysklan, C. M. (1987). Poetika tuvinskogo geroiçeskogo eposa. Kızıl.
Bekki, S. (2009). Uzak türk illerinde destanlaşan evlilikler: Altay, Tuva, Hakas ve Şor destanlarında alplara mahsus evlilik. Öncü Yayınları.
Bekmuhamedova, N. H. (1997). Evolutsiya jenskih obrazov eposa “Manas”. Erkin Too Basması.
Caynakova, A., & Akmataliyev, A. (2010). Baatırdık epos (Sayakbay Karalayevdin variantı boyunça), https://new.bizdin.kg/kniga/epos-manas-sayakbay-karalaev-polnyy-variant .
Cicioğlu, M. N. (2015). Kırgız halk destanı “Kız Saykal”: İnceleme, metin. [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Cusupov, K., & İmanaliyev, K. (2004). Kırgızdar, III. Tom. Bişkek.
Çetin, İ. (1997). Türk edebiyatında Hz. Ali cenknameleri. Kültür Bakanlığı Yayınları.
Çetin, İ. (2005). Türk halk edebiyatında Hz. Ali. Ocak, A. Y. (Ed.), Tarihten teolojiye İslam inançlarında Hz. Ali (s. 193-215). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Çetin, İ. (2010). Destandan hikâyeye Hazret-i Ali Cenknâmeleri. Bulut, Halil İbrahim (Ed.) Anadolu’da Aleviliğin Dünü ve Bugünü/Bilimsel Araştırma Projesi (s. 379-403). Sakarya Üniversitesi Yayınları.
Çobanoğlu, Ö. (2015). Türk dünyası epik destan geleneği. Akçağ Yayınları.
Demir, N., & Erdem, M.D. (2007). Hazreti Ali cenkleri. Destan Yayınları.
Dıykanbayeva, M. (2009). Kırgız atalar kültü ve Kırgız atalar kültünün yaşayan kültüre etkileri (Tez. No. 257722) [Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
Erdal, T. (2021). Halife Hz. Ali ile Cenknâme Kahramanı Hz. Ali Arasında Mitik Dönüşüm. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi, 5(3), 62-84. https://doi.org/10.34083/akaded.971083
Erşahin, S. (2005). SSCB'de İslami inancın korunmasında Hz. Ali kültünün rolü. Arık, M. Selim (ed.). Hayatı, Kişiliği ve Düşünceleriyle HZ. Ali Sempozyumu Tebliğ ve Müzakereleri (s. 257-283). Bursa.
Fığlalı, E. R. (1989). Ali. İslam Ansiklopedisi, C. 2, 371-374. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
İbrayev, Ş. (1997). Poetika oguzskogo geroiçeskogo eposa. Alma-ata.
İbrayev, Ş. (1998) Destanın yapısı. (Ali Abbas, Çınar Çev.). Ankara.
İnan, A. (1991). Makaleler ve incelemeler II. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Kayıpov, S (2009). Folklor üzerine yazılar. Kırgızistan- Türkiye Manas Üniversitesi. Yayınları.
Kozubekova, A.T. (2019). Talas oblusunda diniy turizmdin önügüüsünün öbölgölörü. İzvestiya Vuzov Kırgızstana, 5, 16-18.
Koroglu H., & Baycigitov, K. (1995). Totemizm. Manas Entsiklopediya, C. 2, 290-292. Bişkek.
Köksal, H. (1984). Battalnâmelerde tip ve motif yapısı. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
Köprülü, M. F. (2014). Türk edebiyatında ilk mutasavvıflar. Alfa Yayınları.
Köprülü, M. F. (2012). Edebiyat araştırmaları I. Akçağ Yayınları.
Mırzacanova, G. (2008). Kökül comogondagı baatırdık üylönüünün arhaikaluu okuyaları. El Agartuu Jurnalı, 9(10), 37-47.
Moldobayev, İmel ve S. Aliyev (1995). Kırk Çilten. Manas Entsiklopediya, C. 1, 378. Bişkek.
Murzakmatova, A. (1997). Kırgız Etnografiyası. Narın.
Musayev, S. (1995). Manastın sujeti. Manas Entsiklopediya, C. 2, 5-65. Bişkek.
Musayev, S. (ed.) (1995a). Manas: Kırgız elinin baatırdık eposu (Sagımbay Orozbakovdun variantı boyonça akademiyalık basılışı) I. Kitep. Şam Basması.
Musayev, S. (ed.) (1995b). Manas: Kırgız elinin baatırdık eposu (Sagımbay Orozbakovdun variantı boyonça akademiyalık basılışı) II. Kitep. Şam Basması.
Musayev, S. (ed.) (1995c). Manas: Kırgız elinin baatırdık eposu (Sagımbay Orozbakovdun variantı boyonça akademiyalık basılışı) III. Kitep. Şam Basması.
Musayev, S. (ed.) (1997). Manas: Kırgız elinin baatırdık eposu (Sagımbay Orozbakovdun variantı boyonça akademiyalık basılışı) IV. Kitep. Şam Basması.
Musayev, S. (ed.) (2006a). Manas: Kırgız elinin baatırdık eposu (Sagımbay Orozbakovdun variantı boyonça akademiyalık basılışı) V. Kitep. Şam Basması.
Musayev, S. (ed.) (2006b). Manas: Kırgız elinin baatırdık eposu (Sagımbay Orozbakovdun variantı boyonça akademiyalık basılışı) VI. Kitep. Şam Basması.
Orozova G. (2002). Kız Darıyka poemasının aytılış, taralış özgöçölügü. Akmataliyev, A. (ed.), El Adabiyatı Seriyası 11. Tom: Muňduk, Zardık, Kız Darıyka, Narikbay (240-252). Şam Basması
Reichl, K. (2011). Türk boylarının destanları. (Metin, Ekici Çev.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
Sarıpbekov, R. (1995a). Zulpukor. Manas Entsiklopediya, C. 1, 236-237. Bişkek.
Sarıpbekov, R. (1995b). Zulpukor kümbözü. Manas Entsiklopediya, C. 1, 237. Bişkek.
Shadkam, Z., & Kairanbayeva, N. (2022). Kazak sözlü geleneğinde Hz. Ali cenknâmeleri. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırmaları Dergisi, Bahar (101), 169-186.
Surazakov, S.S. (1985). Altayskiy geroiçeskiy epos. Nauka Basması.
Türker, F. (2005). Kırgız destanı Kız Darıyka üzerine bir araştırma. (Tez. No. 162539) [Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp