Dilde Ölümü Gölgelemek: Safâyî Tezkiresi’nde Ölümle İlgili Örtmeceler

Çok boyutlu bir iletişim kanalı olan dil, bireylere kendilerini ifade etme noktasında çeşitli imkânlar sunmaktadır. Toplumsal hayatta doğrudan söylenmesi hoş karşılanmayan, ayıplanan, söylendiğinde korku ve olumsuz çağrışımlar uyandıran sözcükler yerine, bu sözcüklere gönderme yapan farklı sözcüklerin tercih edilmesi şeklinde tanımlanabilecek “örtmece” bu yönüyle bireylere toplumsal ve psikolojik açıdan kendilerini daha özgür şekilde ifade etme olanağı sağlayan bir dil kullanımıdır. Cinsellik, hastalık, ölüm vb. alanlarda fazlaca görülen bu kullanım; norm ve kabuller, inanç sistemi, psikoloji başta olmak üzere birçok dinamikle doğrudan bağlantılıdır. İnsanlığı, var olduğu andan itibaren hem toplumsal hem de psikolojik açıdan derinden etkileyen, korku ve merak uyandıran ve gizemi yüzyıllardır çözülemeyen ölüm de örtmece sözcüklerin yoğun olarak tercih edildiği alanların başındadır. Ölümün yol açtığı psikolojik yıkımı hafifletme, ölümü uzaklaştırma gibi sebeplerle bu alanda tercih edilen örtmece sözcükler geride kalanları ölüme yönelik korku ve endişelerden uzaklaştırmaktadır. Çalışmada, tezkirecilik geleneğimizin önemli temsilcilerinden olan Safâyî Mustafa Efendi’nin XVIII. yüzyılın ilk çeyreğinde kaleme aldığı Nuhbetü’l-Âsâr min Fevâdi’l-Eş’âr isimli tezkiresinde geçen ölüm ile ilgili örtmece sözcükler merkeze alınmıştır. Tezkireye konu olan şairlerin ölümüyle ilgili bilgi verilirken üslubun gelenekle uyumu irdelenmiş, günümüz toplumunda ölüm ile ilgili örtmece sözcüklere de yer verilerek süreç içerisinde toplumun ölüm fenomenine yaklaşımının ne şekilde değiştiği ve şekillendiği tartışılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

örtmece, ölüm, Safâyî Tezkiresi, dil, kültür

Shadowing Death in Language: Euphemisms on Death in Safâyî's Tezkire

Language, which is a multidimensional communication channel, offers individuals various opportunities to express themselves. The euphemism which is defined as the preference of different words that refer to these words instead of words that are not welcomed to be uttered directly in social life, and that, when expressed, evoke fear and negative connotations, is a language use that allows individuals to express themselves more freely in terms of social and psychological aspects. This use, which is common in areas such as sexuality, illness, death, etc., is directly related to many dynamics, especially norms and acceptances, belief system, psychology. Death, which has deeply affected humanity both socially and psychologically since its existence, aroused fear and curiosity, and whose mystery has not been solved for centuries, is one of the areas where euphemisms are heavily preferred. The euphemisms that are preferred in this field for reasons such as mitigating the psychological destruction caused by death, and suspending the concept of death, distract those who are left behind from fear and anxieties about death. The euphemisms about death in the tezkires of Safâyî Mustafa Efendi, one of the important representatives of our tradition of tezkire, called Nuhbetü'l-Âsâr min Fevâdi'l-Eş’âr, which he wrote in the first quarter of the XVIII century, constitute the basis of this study. While giving information about the death of the poets who are the subject of the tezkires, the harmony of the style with the tradition was examined, and by including the euphemisms about death in today's society, it was discussed how the approach of the society to the phenomenon of death changed and was shaped in the process.

Keywords:

euphemism, death, Safâyî, culture,

PDF

___

Aksan, D. (2007). Her yönüyle dil-ana çizgileriyle dilbilim. TDK Yayınları.
‘Amîd, H. (1379). Ferheng-i Fârsî-yi ‘Amîd. Kitâbhâne-yi Millî-yi Îrân.
Ayverdi, İ. (2010). Misalli büyük Türkçe sözlük. Kubbealtı.
Batislam, H. D. (2016). Divan şiirinin benzetme ve hayal dünyasından. Kesit Yayınları.
Çapan, P. (2005). Mustafa Safâyî Efendi, Tezkire-i Safâyî, (Nuhbetü’l-Âsâr min Fevâ’idi’l inceleme-metin-indeks. AKM Yayınları.
Demirci, K. (2008). Örtmece (euphemısm) kavramı üzerine. Milli Folklor, 77, 21-34.
Epiküros (2014). Özdeyişler mektuplar ve aforizmalar. Arya Yayıncılık.
Gennep, A. V. (1960). The rites of passage. The University of Chicago Press.
Güngör, A. (2006). Tabu-örtmece (euphemism) sözler üzerine A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 29, 69-93.
Hakverdioğlu, M. (2016). Sevgi̇li̇ neden servi̇ boyludur? Amasya İlahiyat Dergisi, 7, 215-230.
İsen, M. (1994). Acıyı bal eylemek Türk edebiyatında mersiye. Akçağ Yayınları.
Kaplan, M. (2020). Divan şiirinde göç etrafında gelişen bazı kelime ve mazmunlar. Köprü, 145, 69-96.
Karabulut F. ve Ospanova G. (2013). Örtmece sözlerin mantığı: Kazak Türkçesi ile Türkiye Türkçesinde karşılaştırmalı model analizi. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi, 2, 122-146.
Koçin. A. (2003). Ölüm gerçeğinin Türk kültürüne ve anadolu Türk şiirine yansıması. U.Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 5, 135-160.
Levinas, E. (2011). Tanrı, ölüm ve zaman. Dost Yayınevi.
Mu’în, M. (1381). Ferheng-i Fârsî. Kitâbhâne-yi Millî-yi Îrân.
Nefîsî, A. (1355). Ferheng-i Nefîsî. Kitâb-furûşî-yi Hayyâm.
Örnek, S.V. (1971). Anadolu folklorunda ölüm. AÜ- DTCF Yayınları.
Sığırcı, İ. (2015). Kültürün aktarımı: Türkçe ve Fransızcada ölümle ilgili örtmece sözlerin incelenmesi. Millî Folklor, 27, 103-115.
Steingass, F. (1998). A comprehensive Persian-English dictionary. Library Association Publishing.
TDK (Komisyon). (2011). Türkçe sözlük. TDK Yayınları.
Uludağ, S. (2005). Tasavvuf terimleri sözlüğü. Kabalcı Yayınları.
Üzer Altuner, N. (1989). Safai ve tezkiresi-inceleme-tenkitli metin-indeks. (Yayımlanmamış doktora tezi). İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.
Yazar, İ. (2013). Şair tezkirelerinde ölüm bağlamında dil ve üslup üzerine bir inceleme. CBÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 11(1), 457-466.