11961

KELAMIN DİNÎ MEŞRÛİYETİ VE ÖĞRETİMİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Din ve dinin itikadî boyutunu tanımlayan kelam arasında zorunlu bir ilişki bulunmaktadır. Din ortaya çıktıktan kısa bir süre sonra itikadî boyutun anlaşılması problemi kendini göstermektedir. Tercihlerini akıl ve nakil arasındaki dengeyi gözeterek geliştiren kelam, dinin itikadî yanını ele alarak değişen şartlar karşısında gelişen farklı yorumları dinin genel iddiasıyla uzlaştırmaya çalışmaktadır. Kelamın ve kelamî nitelikli yaklaşımların dinî meşrûiyeti ilk dönemlerden itibaren tartışılmıştır. Öncelikle Mu’tezile kelamı için başlayan bu meşrûiyet tartışması ilerleyen süreçte Ehl-i Sünnet kelamı için de geçerli olmuştur. Söz konusu tartışma bugün bile devam etmektedir. Günümüz üniversite kültürü içerisinde ilahiyat eğitiminin yeri ve kelam öğretiminin şekli de bahsedilen tartışmanın bir parçası olarak görülebilir. Bu çalışmada kelamın mahiyeti, konusu, işlevi ve meşrûiyeti belli ölçüde ele alınmış ve kelam öğretimine ilişkin birtakım tespitlere yer verilmiştir

Anahtar Kelimeler:

Din, Kelam, Ebû Hanife, Gazzâlî, İlahiyat

AN EVALUATION OF RELIGIOUS LEGITIMACY AND EDUCATION OF KALAM

There is necessarily relation between religion and theology that describes creed aspect of religion. After a short time the religion appears, problem of understanding creed aspect shows up. Theology that improvements the its options by protecting balance between ration (‘aql) and tradition (naql), tries to reconcile different comments that occur over against changing circumstances, with general allegation of religion by dealing with the creed aspect of it. Since the first time, theology and religion legality of theologically approaches have been discussed. Firstly, this legality debate, which begins for the theology of Mu’tazila, later in the process, has been true for theology of Ahl al-Sunnah. The debate also have discussed today. In present day culture of university, position of divinity education and form of theology teaching can be seen the part of this debate. In this study, theology’s essence, subject, function and legality have been dealt with in certain degree, and several findings related to theology teaching are given place.

Keywords:

Religion, Kalam, Abu Hanifa, Ghazzali, Theology,

PDF

___

Abdulazîm ed-Dîb, “Cüveynî”, DİA, İstanbul 1993.
el-Âcurrî, Ebû Bekr Muhammed b. el-Huseyn (ö. 360/970), eş-Şerîa, Tahkik: Muhammed Hamid el-Fakî, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1983/1403.
Ali Ebû Mulhim, (Resâilu Câhız’a yapılan takdimden), Resâilu’l-Câhız, Mektebetu’l-Hilal, Beyrut 1987.
Alper, Ömer Mahir, “İbn Sînâ”, DİA, İstanbul 1999.
el-Askalânî, Ali b. Hacer (ö. 852/1449), el-İsâbe fî Temyîzi’s-Sahâbe, Beytu’l-Efkâri’d-Devliyye, Lübnan 2004.
Aydın, İbrahim Hakkı, “Molla Fenârî”, DİA, İstanbul 2005.
Aytekin, Arif, “Bâbertî”, DİA, İstanbul 1991.
el-Bâbertî, Ekmeleddin Muhammed b. Muhammed (ö. 786/1384), Şerhu Akîdeti Ehli’s-Sunne ve’l-Cemâa, Tahkik: Arif Aytekin, Vezâratu’l-Evkâf ve’ş- Şuûni’l-İslamiyye, Kuveyt 1989/1409.
Babinger, Franz, “Hızır Bey”, Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi, I-XIII, Eskişehir 1997.
el-Bağdâdî, Abdulkâhir b. Tahir b. Muhammed (ö. 1069/1658), el-Fark beyne’l-Fırâk, Tahkik: M. Muhyiddin Abdulhamid, el-Mektebetu’l-Asriyye, Beyrut 1990/1411.
-Usûlu’d-Dîn, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1981/1401.
Batıya Yön Veren Metinler, Derleyen: Alev Alatlı, I-IV, İlke Eğitim ve Sağlık Vakfı, İstanbul 2010.el-Belhî, Ebu’l-Kâsım (ö. 319/931), Zikru’l-Mu’tezile min Makâlâti’lİslâmiyyîn, Fadlu’l-İ’tizâl ve Tabakâtu’l-Mu’tezile içinde, Tahkik: Fuâd Seyyid, edDâru’t-Tunûsiyye li’n-Neşr, Tunus 1974.
Beyâzîzâde, Kemaleddin Ahmed (ö. 1098/1687), İşârâtu’l-Merâm min İbârâti’l-İmam, (baskı yeri yok) 1949.
Bolay, Süleyman Hayri, Osmanlılarda Düşünce Hayatı, Akçağ Yayınları, Ankara 2005.
el-Câbirî, Muhammed Âbid, Arap-İslam Aklının Oluşumu, Çeviri: İbrahim Akbaba, Kitabevi, İstanbul 2001.
el-Câhız, Ebû Osman Amr b. Bahr (ö. 235/849), Resâilu’l-Câhız, Mektebetu’l-Hilal, Beyrut 1987.
-Kitâbu’l-Hayevân, I-VIII, Tahkik: Abdusselam Muhammed Harun, Matbaatu Mustafa el-Bâbî el-Halebî, (Mısır) 1965.
el-Curcânî, es-Seyyid Şerif Ali b. Muhammed (ö. 816/1413), et-Ta’rîfât, Matbaatu Mustafa el-Bâbî el-Halebî, (Mısır) 1938/1357. Çağrıcı, Mustafa, “Gazzâlî”, DİA, İstanbul 1996.
Ebû Hanife, Nu’man b. Sabit (ö. 150/767), el-Fıkhu’l-Ebsat, İmam-ı Azam’ın Beş Eseri içinde, İstanbul 1981.
-el-Âlim ve’l-Muteallim, İmam-ı Azam’ın Beş Eseri içinde, İstanbul 1981.
Ebu’l-Fadl, Abdurrahman b. Ahmed b. el-Hasen, Ehâdîs fî Zemmi’l-Kelâm ve Ehlih, Tahkik: Nâsır b. Abdirrahman b. Muhammed el-Ced’î, Dâru Atlas li’nNeşr ve’t-Tevzî’, Riyad 1996/1417.
el-Eş’arî, Ebu’l-Hasen Ali b. İsmail (ö. 324/935), Risâletu’l-Eş’arî fî İstihsâni’l-Havd fî İlmi’l-Kelam, Eş’arî’nin Kitâbu’l-Luma’sı ile birlikte, Matbaatu Meclisi Dâirati’n-Nizâmiyye, Haydarâbâd 1344.
Fazlur Rahman, İslam, Çeviri: Mehmet Dağ, Mehmet Aydın, Selçuk Yayınları, İstanbul 1992.
Frank, M. Richard, al-Ghazâli’s Use of Avicenna’s Philosophy, Philosophy, Theology and Mysticism in Medieval Islam: Texts and Studies on the Development and History of Kalam, I içinde, Ashgate Publishing, Great Britain 2005.
-Currents and Countercurrents, Philosophy, Theology and Mysticism in Medieval Islam: Texts and Studies on the Development and History of Kalam, I içinde, Ashgate Publishing, Great Britain 2005.
-al-Ghazali on Taqlid, Philosophy, Theology and Mysticism in Medieval Islam: Texts and Studies on the Development and History of Kalam, I içinde, Ashgate Publishing, Great Britain 2005.
-Reason and Revealed Law: A Sample of Parallels and Divergences in Kalâm and Falsafa, Philosophy, Theology and Mysticism in Medieval Islam: Texts and Studies on the Development and History of Kalam, I içinde, Ashgate Publishing, Great Britain 2005.
el-Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed (ö. 505/1111), el-İktisâd fi’l-İ’tikâd, Dâru’l-Minhâc, Beyrut 2008.-el-Munkiz mine’d-Dalâl, Tahkik: Cemil Saliba, Kamil Ayyad, Matbaatu’lCâmiati’s-Sûriyye, Dimeşk 1956.
-el-Mustasfâ min İlmi’l-Usûl, Fevâtihu’r-Rahamût ile birlikte, I-II, Ta’lîk: Şeyh İbrahim Muhammed Ramazan, Dâru’l-Erkâm b. Ebi’l-Erkâm, Beyrut 1994/1414.
-İhyâu Ulûmi’d-Dîn, I-V, Dâru’l-Ma’rife, Beyrut 1970.
-İlcâmu’l-Avâm an İlmi’l-Kelam, el-Munkiz mine’d-Dalâl, Kitabu’lMadnun bih alâ gayri Ehlih ve el-Madnûnu’s-Sağîr ile birlikte, (Baskı tarihi ve yeri yok).
Goldziher, Ignaz, İslamda Fıkıh ve Akaid, Çeviri: İlhan Başgöz, Ardıç Yayınları, Ankara 2004.
Görgün, Tahsin, “Cemaleddin Aksarayî”, DİA, İstanbul 1993.
Gutas, Dimitri, Yunanca Düşünce Arapça Kültür, Çeviri: Lütfü Şimşek, Kitapyayınevi, İstanbul 2011.
Hasan Âsî, et-Tefsîru’l-Kur’ânî ve’l-Luğatu’s-Sûfiyye fî Felsefeti İbn Sînâ, el-Muessesetu’l-Câmia li’d-Dirâsât ve’n-Neşr ve’t-Tevzı’, Beyrut 1982.
el-Hasen b. Muhammed İbni’l-Hanefiyye (ö. 100/718), Risâle fi’r-Red ala’l-Kaderiyye, Bidâyetu İlmi’l-Kelam fi’l-İslâm içinde, Tahkik: Josef Van Ess, elMa’hedu’l-Almânî li’l-Ebhâsi’ş-Şarkıyye fî Beyrut, Beyrut 1977.
el-Hasen el-Basrî (ö. 110/728), Risâle fi’l-Kader, Resâilu’l-Adl ve’t-Tevhîd içinde, I-II, Dâru’l-Hilâl, Kahire 1971.
el-Herevî, Abdullah b. Muhammed b. Ali (ö. 481/1089), Zemmu’l-Kelam ve Ehlih, I-V, Mektebetu’l-Ğurabâi’l-Eseriyye, Medine 1998/1419.
Işık, Kemal, Mutezile’nin Doğuşu ve Kelâmî Görüşleri, Ankara Üniversitesi Basımevi 1967.
İbn Abdilberr, en-Nemerî el-Kurtubî (ö. 463/1071), el-İstîâb fî Esmâi’lAshâb, I-II, Dâru’l-Fikr, Beyrut 2006.
İbn Ebi’l-Hadîd, İzzeddin Ebû Hâmid Abdulhamid b. Hibetillah (ö. 656/1258), Şerhu Nehci’l-Belâğa, I-V, Muessesetu’l-A’lemî li’l-Matbûât, Beyrut 1995/1415.
İbn Haldûn (ö. 808/1406), Mukaddimetu İbn Haldûn, Matbaatu Mustafa Muhammed, (Mısır) (tarih yok).
İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmail b. Amr (ö. 774/1373), el-Bidâye ve’n-Nihâye, I-XIV+I, Tahkik: Ahmed Abdulvehhab Fetih, Dâru’l-Hadîs, Kahire 1994/1414.
İbn Kutluboğa, Ebu’l-Adl Zeyneddin Kasım (ö. 879/1474), Tâcu’t-Terâcim fî Tabakâti’l-Hanefiyye, Matbaatu’l-Ânî, Bağdad 1962.
İbn Rüşd, Muhammed b. Ahmed b. Muhammed (ö. 595/1199), Menâhicu’lEdille fî Akâidi’l-Mille, Tahkik: Mahmud Kasım, (Mısır) 1964.
İbn Sînâ, Ebû Ali (ö. 428/1037), eş-Şifâ (el-İlâhiyyât, I-II), Tahkîk: el-Eb Kınvâtî, Saîd Zâyid, el-Hey’etu’l-Âmme li Şuûni’l-Metâbii’l-Emîriyye, Kahire 1960.-er-Risâle fî İsbâti’n-Nubuvvât ve Te’vîli Rumûzihim ve Emsâlihim, Resâil fi’l-Hikme ve’t-Tabîiyyât içinde, Matbaatu’l-Cevâib, Kostantıniyye 1298.
İbnu’l-Murtazâ, Ahmed b. Yahya (ö. 840/1437), Kitabu Tabakâti’lMu’tezile, Neşr: Suzanna Divald-Wilzer, Beyrut 1961.
İbnu’n-Nedîm, Muhammed b. İshak (ö. 385/995), el-Fihrist, Dâru’l-Marife, Beyrut 1997/1417.
el-İsferâyînî, Ebu’l-Muzaffer (ö. 471/1078), et-Tebsîr fi’d-Dîn, Tahkik: Yusuf Kamil Hût, Alemu’l-Kitab, Beyrut 1983.
İshak er-Rûmî (ö. 950/1543), Şerhu’l-Fıkhi’l-Ekber (Kitap kütüphane kayıtlarında sehven Bâbertî’ye nispet edilmiştir), Süleymaniye Kütüphanesi, Süleymaniye, No:769, 4a.
İzgi, Cevat, Osmanlı Medreselerinde İlim, I-II, İz Yayıncılık, İstanbul 1997.
Katip Çelebi (ö. 1067/1656), Mîzanü’l-Hakk, Yayına Hazırlayan: Orhan Şaik Gökyay, Kervan Kitapçılık, İstanbul 1980.
Kutluer, İlhan, Akıl ve İtikad, İz Yayıncılık, İstanbul 1996.
el-Leknevî, Ebu’l-Hasenât Muhammed Abdulhay (ö. 1304/1886), Kitabu’lFevâidi’l-Behiyye fî Terâcimi’l-Hanefiyye, Matbaatu’s-Saâde, (Mısır) 1324.
el-Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed (ö. 333/944), Kitâbu’t-Tevhîd, Tahkik: Bekir Topaloğlu, Muhammed Aruçi, İSAM, Ankara 2003.
Nasr, Seyyid Hüseyin, Modern Dünyada Geleneksel İslam, Çeviri: Sara Büyükduru, İnsan Yayınları, İstanbul 2012.
en-Neşşâr, Ali Sâmî, Neş’etu’l-Fikri’l-Felsefî fi’l-İslam, I-III, Dâru’lMaârif, Kahire (tarih yok).
Ömer b. Abdilaziz (ö. 102/720), er-Risâle, Hilyetu’l-Evliyâ ve Tabakâtu’lAsfiyâ, I-X+I içinde, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut (tarih yok).
Özaydın, Abdülkerim, “Nizâmiye Medresesi”, DİA, İstanbul 2007 . Özen, Şükrü, “Mâtürîdî”, DİA, Ankara 2003.
Özervarlı, M. Said, Kelamda Yenilik Arayışları 19. Yüzyıl Sonu – 20. Yüzyıl Başı, İsam Yayınları, İstanbul 2008.
-“İsbât-ı Vâcib”, DİA, İstanbul 2000.
el-Pezdevî, Ebu’l-Usr, Ebu’l-Hasen Ali b. Muhammed b. el-Huseyn b.
Abdulkerim b. Musa b. Mucahid (ö. 482/1089), Usûlu Fahri’l-İslâm el-Pezdevî, elBuhârî’nin Keşfu’l-Esrâr’ı ile birlikte, I-IV, Tahkik: Muhammed Mu’tasım Billah, Dâru’l-Kutubi’l-Arabî, 1991/1411.
el-Pezdevî, Ebu’l-Yusr, Muhammed b. Muhammed b. Abdilkerim (ö. 493/1100), Kitâbu Usûli’d-Dîn, Tahkik: Hans Peter Lens, Dâru İhyâi’l-Kutubi’lArabî, Kahire 1963/1383.
er-Râzî, Fahreddin Muhammed b. Ömer (ö. 606/1209), Muhassalu Efkâri’lMutekaddimîn ve’l-Muteahhirîn mine’l-Ulemâ ve’l-Hukemâ ve’l-Mutekkellimîn, Tûsî’nin Telhîsu’l-Muhassal’ı ile birlikte, Mektebetu’l-Kulliyyâti’l-Ezheriyye, Kahire (tarih yok)Rebi’ b. Habib (ö. 180/796), el-Câmiu’s-Sahih Musnedu’l-İmam Rebi’ b.
Habib, I-IV, Tahkik: M. İdris-Aşur b. Yunus, Dâru’l-Hikme, Beyrut 1415. Russ, Jaqueline, Avrupa Düşüncesinin Serüveni, Çeviri: Özcan Doğan, Doğubatı, Ankara 2012.
Sarıoğlu, Hüseyin, İbn Rüşd Felsefesi, Klasik, İstanbul 2012. Schopenhauer, Okumaya ve Okumuşlara Dair, Çeviri: Ahmet Aydoğan, Say Yayınları, İstanbul 2010.
Serkîs, Yusuf, Mu’cemu’l-Matbûâti’l-Arabiye ve’l-Muarraba, Matbaatu Serkîs (Mısır), 1928/1346.
Skirbekk, Gunnar-Gilje, Nils, Felsefe Tarihi, Çeviri: Emrullah Akbaş, Şule Mutlu, Üniversite Kitabevi, İstanbul 1999.
es-Suyûtî, Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr (ö. 911/1505), el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’an, I-II, Dâru’l-Ulûmi’l-İnsaniyye, Dimeşk 1994/1415.
et-Taftâzânî, Sadeddin Mes’ud b. Ömer (ö. 792/1390), Şerhu’l-Mekâsıd, Tahkik: Abdurrahman Umeyra, I-IV, Alemu’l-Kutub, Beyrut 1989.
et-Tahâvî, Ebû Cafer (ö. 322/933), Ehl-i Sünnet İnanç Esasları Tahâvî ve Akaid Risalesi, Tahkik: Arif Aytekin, Seha Neşriyat, İstanbul 1985.
Tilman Nagel, The History of Islamic Theology, Markus Wiener Publishers, Princeton 2010.
et-Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Serve (ö. 279/892), es-Sunen, Mevsûatu’s-Sunne Kutubu’s-Sunne ve Şurûhuhâ içinde, Çağrı Yayınları, İstanbul 1992/1413.
Türcan, Galip, Kelamda Kaynaklık Niteliği Bakımından Kitâb, İlâhiyât, Ankara 2012.
-Din-Kelam İlişkisi İslam’da İtikadî Düzlemin Oluşumu, İlâhiyât, Ankara 2012.
-Kur’an’da Ahiret İnancı, Aziz Andaç Yayınları, Ankara 2006.
-“Kelâm’ın Meşrûiyeti Sorunu”, Marife, Yıl:5, Sayı: 3, Konya 2005.
-“Klasik Kelam’ın Apolojik Değeri”, İslâmî Araştırmalar, Cilt: 17, Sayı: 4, Ankara 2004.
-“Kelam Dilinin Kurgusal Niteliği”, İslâmî İlimler Dergisi, Yıl:4, Sayı:1-2, Çorum 2009.
-“Bâbertî’nin Kelama Bakışı-Ebû Hanife’nin Etkisi Bağlamında Bir Değerlendirme-”, Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 30, Konya 2010.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1965.
Ülken, Hilmi Ziya, Uyanış Devirlerinde Tercümenin Rolü, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul 2011.
Vollers, K., “Ezher”, Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi, I-XIII, Eskişehir Anadolu Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi 1997.
Wensinck, A. Jan, The Muslim Creed, Routledge, Great Britain 1965.Wolfson, H. Austryn, Kelâm Felsefeleri, Çeviri: Kasım Turhan, Kitabevi, İstanbul 2001.
ez-Ziriklî, Hayreddin, el-A’lâm Kâmûsu Terâcim li Eşheri’r-Ricâl ve’nNisâ mine’l-Arab ve’l-Musta’rebîn ve’l-Musteşrıkîn, Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, Beyrut 1995.