OSMANLI COĞRAFYASINDA SÜNNÎ DÜŞÜNCENİN RESMÎ İDEOLOJİ OLARAK BENİMSENMESİ ÜZERİNE SOSYO-JEOPO-TEOLOJİK ANALİZLER

Kuruluşundan itibaren Osmanlı Devleti’nin resmî din anlayışı, Sünnî İslam anlayışı çerçevesinde şekillenmiştir. Bu anlayış, Osmanlı topraklarında hâkim konumda Mâtürîdîlik ve Eş‘arîlik tarafından temsil edilmiştir. Osmanlıda Sünnî düşüncenin resmî din anlayışı olarak benimsenmesinde özellikle XV-XVI. yüzyıllarda yürütülen Şiî propagandası önemli rol oynamıştır. Bu yüzyıllar, Osmanlı resmî dinî ideolojisinin büyük değişim yaşadığı, bu ideolojiye karşı muhalif birtakım dinî hareketlerin ortaya çıktığı bir dönemdir. Sünnî düşünceye karşı çıkan bu tür muhalif hareketin başında ise Şiîlik propagandası yürüten Safevîler ile Anadolu’daki Kızılbaşlık hareketi gelmektedir. Devletin ve toplumun yapısı ve inancı için bir tehdit olarak görülen bu eğilimler karşısında Osmanlı Sultanları, devletin siyasî ve dinî yapısında merkezîleşme eğilimi içerisine girmişler, bilhassa yıkıcı Şiî faaliyetleri karşısında devletin resmî ideolojisi olan Sünnîliği pekiştirmeye ağırlık vermişlerdir. Bu bağlamda Osmanlı sultanları ve ulaması Sünnîliği muhafaza etmeye ve güçlendirmeye çalışmışlar, bu amaçla Ehl-i Sünnet dışı akımlara karşı siyasî ve ilmî düzeyde mücadele etmişlerdir. Bu durum Sünnîliğin daha da güçlenip devlet doktrini olarak öne çıkmasında önemli rol oynamıştır. Biz bu makalemizde yukarıda teorik zemini dikkate alarak Osmanlı Devleti’nde Sünnî düşüncenin benimsenmesi ve resmî ideoloji haline dönüşmesinde etkili olan faktörlerin yanı sıra Sünnî gelenek içinde Osmanlıda Eş‘arîliğin ön plana çıkması ve Mâtürîdîğin arka planda kalmasının temel sebeplerini tespit etmeye çalışacağız.

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı, Mezhep, Ehl-i Sünnet, Mâtürîdiyye, Eş‘ariyye, Şîa

SOCIO-GEOPO-THEOLOGICAL ANALYZES ON THE ADOPTION OF SUNNĪ THOUGHT AS THE OFFICIAL IDEOLOGY IN THE OTTOMAN GEOGRAPHY

Since the foundation of the Ottoman Empire, the official understanding of religion has been shaped within the framework of Sunnī Islam. This understanding was represented by Māturīdiyya and Ashʿariyya. The Shīʿī propaganda carried out in the XV-XVI centuries played an important role in the adoption of the Sunnī thinking in the Ottoman Empire as an official understanding of religion. These centuries are during the time when the Ottoman official religious ideology has undergone great change and a number of oppositional religious movements have emerged against this ideology. At the beginning of this kind of opposition movement against the Sunnī idea is the Safavids who carried out Shīʿism propaganda and Kızılbaşlık movement in Anatolia. In the face of these tendencies, which are seen as a threat to the structure of the state and the society and belief, the Ottoman Sultans tended to centralize both the political and religious structures of the state. For this purpose they have struggled at the political and scientific level against the Ahl al-Sunna movements. With this article, we will try to determine the main causes of the Sunnī Muslims’ adoption of Sunnī thought and the factors affecting their transformation into formal ideology.

Keywords:

Ottoman, Sect, Ahl al-Sunna, Māturīdiyya, Ashʿariyya, Shīʿism,

PDF

___

BALTACI, C. (2002). Osmanlı Devleti'nde Eğitim ve Öğretim, TÜRKLER. Ed. H. C. Güzel v.dğr., Ankara: Yeni Türkiye, 11: 446-462.
BİRGİVÎ MEHMET EFENDİ. (2011). et-Tarîkatü’l-Muhammediyye ve’s-sîratü’l-Ahmediyye. Thk. M. N. Nedvi, Dımeşk: Dâru’l-Kalem.
________. (1964). Risâle-i Birgivî (Vasiyetnâme): Müminlere Nasihat. Sad. M. Ş. Eygi v.dğr., İstanbul: Bedir.
ÇAĞRICI, M. (2000). Gazzâlî’nin İhyâ’sı İle Birgivî’nin Tarikat-ı Muhammediyye’nin Mukayesi, İslami Araştırmalar Dergisi, 13 (3-4): 473-478.
ÇELEBİ, İ. (1998). XVII. Yüzyıl Osmanlı Kelamcıları ve Beyâzîzâde Ahmed Efendi’nin Kelam İlmindeki Yeri, Kur’an Mesajı İlmi Araştırmalar Dergisi, 10/12: 104-112.
ÇETİN, F. (2011). Osmanlı-Safevi Rekabetinin Osmanlı Resmî İdeolojisine Etkisi, Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2 (1): 12-28.
DURAN, B. (2002). Osmanlı Akılcılığı (15-16. YY), Osmanlı Ansiklopedisi. Ed. H. C. Güzel v.dğr., Ankara :Yeni Türkiye, 11: 224-230.
EBÛ HANÎFE, Nu’mân b. Sâbit (2002). el-Fıkhu’l-ebsat: İmam-ı A’zam’ın Beş Eseri. Çev. Mustafa Öz, İstanbul: MÜİF Yayınları.
ERÜNSAL, İsmail E. (2004). XV-XVI. Asır Osmanlı Zendaka ve İlhad Tarihine Bir Katkı, Osmanlı Araştırmaları, 24: 127-157.
GÜNAY, Ü. (2003). XV. Yüzyıl Osmanlı Toplumunda Sosyo-Kültürel Yapı, Din Ve Değişme, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 14 (1): 21-48.
İHSANOĞLU, E. (1999). Osmanlı Eğitim ve Bilim Müesseseleri, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi. Ankara: Türkiye Yayınları.
İPŞİRLİ, M. (1999). Osmanlı Uleması, Osmanlı Ansiklopedisi. Ed. Güler Eren, Ankara: Türkiye Yayınları, 8: 71-79.
KALAYCI, M. (2016), Mâtürîdî-Hanefî Aidiyetin Osmanlı’daki İzdüşümleri, Cumhuriyet İlahiyat Dergisi, 20/2 (Aralık 2016): 9-72.
KARADENİZ, O. (1994). Tarikat-ı Muhammediyye, İmam Birgivî Sempozyumu. Haz. Mehmet Şeker, Ankara: TDV Yayınları, 115-123.
KARAGÖZ, M. (2002). Osmanlı Fikir Hayatında Kadızâdeliler, TÜRKLER. Ed. Hasan Celal Güzel v.dğr., Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 11: 141-152.
KÂTİP Ç. (1981). İslam’da Tenkid ve Tartışma Usûlü. Haz. Mustafa Kara, İstanbul: Marifet Yayınları.
LEKESİZ, H. (1991). Osmanlı İlmi Zihniyeti: Teşekkülü Gelişmesi ve Çözülmesi Üzerine Bir Tahlil Denemesi, Türk Yurdu, 11 (49): 20-31.
_______. Osmanlılarda Sünnî-Hanefî Geleneğinin Oluşmasında Ulemanın Rolü, Osmanlı Ansiklopedisi. Ed. Güler Eren, Ankara: Türkiye Yayınları, 8: 80-84.
______. (1989). Osmanlı İlmi Zihniyetinde Değişme: Teşekkül-Gelişme-Çözülme: XV.-VXII. Yüzyıllar. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
MARTI, H. (2005). XVI. Yüzyıl Osmanlısında Bir Ehl-i Sünnet Müdafii: Birgivi Mehmed Efendi, Marife, 3: 287-298.
_______. (2011). Birgivî Mehmet Efendi. Ankara: TDV Yayınları.
_______. (2012). et-Tarikatü’l-Muhammediyye: Muhteva Analizi, Kaynakları, Kaynaklık Değeri. İstanbul: Rağbet Yayınları.
OCAK, A. Y. (2002), Klasik Dönem Osmanlı Düşünce Hayatı, TÜRKLER. Ed. Hasan Celal Güzel v.dğr., Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 11: 15-26.
_______. (1990). XV.-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Resmî Dinî İdeolojisi ve Buna Muhalefet Problemi, İslamî Araştırmalar, 4 (3): 190-194.
_______. (1983). XVII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda Dinde Tasfiye (Pürütanizm) Teşebbüslerine Bir Bakış: Kadızâdeliler Hareketi, Türk Kültürü Araştırmaları, 17-21 (1-2): 208-225.
_______. (1998). Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları.
PATTABANOĞLU, F. Z. (2015). 16. Yüzyıl Osmanlı Düşüncesinde Felsefe ve Kelâm Bilginleri, Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1 (34): 109-137.
PEZDEVÎ, Ebû Yusr. (1994). Ehl-i Sünnet Akaidi. Çev. Şerafeddin Gölcük. İstanbul: Kayıhan Yayınları.
ŞEŞEN, R. (2002). Osmanlı İlmi, Osmanlıların İlimlere Yaklaşımı, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 37: 329-347.
UNAN, F. (1990). Dinde Tasfiyecilik Yahut Osmanlı Sünniliğine Muhalefet: Birgivi Mehmed Efendi, Türk Yurdu, 10 (36): 33-42.
_______. (2003). Osmanlı Medrese Uleması: İlim Anlayışı ve İlmî Veri”, Sosyal Bilimler Dergisi, 5: 14-34.
UZUNÇARŞILI, İ. H. (1988a). Osmanlı Devletinin İlmiyye Teşkilatı. Ankara: TTK Yayınları.
________. (1988b). Osmanlı Tarihi. Ankara: TTK Yayınları.
YAZICIOĞLU, M. S. (2002). Osmanlılar ve Sunni-Hanefi Anlayış, TÜRKLER. Ed. H. C. Güzel v.dğr., Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 11: 110-113.
___________. (1980a). XV. ve XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreselerinde İlm-i Kelam Öğretimi ve Genel Eğitim İçindeki Yeri, İslam İlimleri Enstitüsü Dergisi, 4: 273-283.
___________. (1980b). XV. ve XVI. Yüzyıllardaki Kelâm Eğitiminin Tenkidi, İslâm İlimleri Enstitüsü Dergisi, 4: 287-294.
___________. (1999). Osmanlı Dönemi Türk Kelam Bilginleri, Osmanlı Ansiklopedisi. Ed. G. Eren, Ankara, Türkiye Yayınları, 176-186.