Rufius Varenus Bithynia Valisi iken Trikkeanoi Hayırsever Akhaïkos'u Onurlandırırlar

Bu makalede Bilecik Müzesi’ndeki araştırmalarımız sırasında Bilecik’te kaydettiğimiz bir yazıt tanıtılmaktadır. Eser motifsiz ve kireç taşından bir stel olup üzerinde onbeş satırlık Eski Yunanca bir yazıt vardır. Yer yer zor okunan ve pek de özenli yazılmamış olan yazıt tamdır. Yazıtlı stel Bilecik’in biraz kuzeyinde, Gökpınar isimli bir köy yakınlarındaki “Tavşankozu” mevkiinde bulunmuştur ve bugün köyde, Safettin Genç isimli birisinin evinin bahçesindedir. Planlanmasına rağmen taş henüz müzeye getirilmemiştir. Onur içerikli olan yazıtta bazı önemli bilgiler verilmektedir. Stel yazıtta da belirtildiği gibi, İmparator Traianus’un altıncı hükümdarlık yılında ve Bithynia Eyaleti’nin valiliğini “Rufius Varenus” isimli bir Roma senatörü yaparken dikilmiştir. Yazıtta İmparator Traianus’un “Dacicus" unvanıyla da anıldığı görülmektedir. Traianus bu unvanı İ.S. 102 yılında almıştır. Yazıtta verilen imparatorun 6. hükümdarlık yılı bilgisi sayesinde stel İ.S. yak. 103 yılına tarihlenebilmektedir. Bu bilgiler bize ayrıca adı geçen valinin Bithynia’daki görev yıllarını da vermektedir. Bugüne kadar bilim dünyasında bu valinin Bithynia’da İ.S. 105/106 yıllarında görev yaptığı kabul edilmekteydi. Ancak, bu yazıt sayesinde artık valinin Bithynia’daki valilik dönemini kesin olarak İ.S. 102/103 yıllarına tarihleyebiliyoruz. Şimdiye kadar sadece edebi kaynaklardan Varenus Rufus ya da sadece Varenus olarak tanıdığımız bu valinin adı ilk kez epigrafik bir belgede geçmektedir. Yazıtta geçen Rufius Varenus senatörün isminin doğru şekli olmalıdır. Tüm bu bilgilerden başka, yazıtta onurlandırılan Akhaïkos’un “euposiarkhes” (bir şehrin iaşesinden ve içkili halk ziyafetlerinden sorumlu memur) ve “paraphylaks” (asayişten sorumlu memur/jandarma subayı) gibi bazı memuriyetlerde bulunduğunu ve paraphylakia görevini kendisinin finanse ederek hayırseverlik yaptığını (εὐεργέτησεν) da öğrenmekteyiz. Bu şahıs yazıtta “Trikkeanoi” olarak adı geçen bir ahali tarafından onurlandırılmaktadır. Adı olasılıkla Trikke-a veya Trikke-os/Trikke-on olan bu yerleşimden yazıtta “polis” olarak söz edilmektedir ve yerleşimin tam yeri bugün bilinmemektedir. Ayrıca, onurlandırılan şahsın “Plassyene” isimli bir bölgenin asayişinden de sorumlu olduğu bilgisi vardır. Söz konusu bu sözcüğün günümüze “Bilecik” olarak gelmiş olabileceğini düşünüyoruz (Plassys → Pilessis → Bilecik). Bugüne kadar Bilecik ili ve çevresi ile ilgili Antik Dönem’de geçerli genel bir isim bilinmemekteydi. Onurlandırılan şahsın babasının bir Pers ismi taşıması da ilginçtir: Oksathres. Bunun dışında yazıtta, stel (στήλη) kelimesi yerine başka bölgelerin yanı sıra Bithynia’da da sıkça belgelenen “telamon” sözcüğü görülmektedir. Yazıtın Türkçe çevirisi:“İmparator Nerva Traianus Caesar Augustus Germanicus Dacicus’un 6. yönetim yılında ve Rufius Varenus Eyaletin valisi iken Trikkeanoi, Oksathres oğlu Akhaïkos’a euposiarkhes ve paraphylaks olarak kentimiz için (gösterdiği) ünseverlik ve tüm Plassyene bölgesini koruma görevini bir hayırsever olarak kendi görev yılında üstlenmiş olması nedeniyle bu steli saygı ve erdemin bir işareti olarak (sundular).”

Anahtar Kelimeler:

Traianus, Rufius Varenus, Bithynia, Trikkeanoi, euposiarkhes, paraphylakes, telamon, Plassyene, Bilecik

The Trikkeanoi honor their benefactor Achaïkos under the governorship of Rufius Varenus in Bithynia

This article presents an inscription recently found in the district of Bilecik. In this inscription the name of the governor Rufius Varenus, not Varenus Rufus, is recorded in epigraphic evidence for the first time. A notable piece of information provided by this inscription is that the governance of this senator in Bithynia cannot be dated to the years 105/106, which has been the commonly accepted dating until today, but to 102/103 as this inscription was raised in the sixth year of the tribunician power of Traianus, during the First Dacian War. A certain man Achaïkos holding the titles Euposiarches and Paraphylax, son of Oxathres, is honoured in this inscription. It also mentions a people called the Trikkeanoi, within the borders of Bilecik, and the district of Plassyene, whose name and existence was previously unknown.

Keywords:

Traianus, Rufius Varenus, Bithynia, Trikkeanoi, euposiarches, paraphylax, telamon, Plassyene, Bilecik,

PDF

___

M. Adak – N. E. Akyürek Şahin, Katalog der Inschriften im Museum von Adapazarı, Gephyra 2, 2005, 133–172.
H. v. Arnim, Leben und Werk des Dio von Prusa (Berlin 2004: 2. Unver-änderte Aufl. [= 1. Aufl. Berlin 1898]).
H. v. Arnim, Zum Leben Dios von Prusa, Hermes 34, 1899, 363–379.
R. J. A. Talbert (Hrsg.), Barrington Atlas of the Greek and Roman World, Princeton 2000.
T. Bekker-Nielsen, Urban Life and Local Politics in Roman Bithynia. The Small World of Dion Chrysostomos, Aarhus 2008.
H. Bellen, Politik, Recht, Gesellschaft, Stuttgart 1997 (Historia Einzelschriften 115).
H. Berve, RE XVIII 2, 1942, 2001, s.v. Oxathres 1.
C. Brélaz, La sécurité publique en Asie Mineure sous le Principat (Ier-IIIÃ¨me s. ap. J.-C.), Basel 2005.
P. A. Brunt, Charges of Provincial Maladministration under the Early Principate, Historia 10, 1961, 189–227.
T. Çelik – G. Gülşen – D. Ongun, Bilecik Kültür Envanteri, Bilecik 2006 (T.C. Bilecik Valiliği. İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları I).
H. Dessau, Zum Leben Dios von Prusa, Hermes 34, 1899, 81–87.
W. Eck, Jahres- und Provinzialfasten der senatorischen Statthalter von 69/ 70 bis 138/139, Chiron 12, 1982, 281–362.
W. Eck, DNP 12/1, 2002, 1126, s.v. V. Rufus.
W. Elliger, Dion Chrysostomos. Sämtliche Reden, Zürich 1967.
P. Frei, Phrygische Toponyme, Epigr Anat 11, 1988, 9–32.
H. Halfmann, Itinera principum, Stuttgart 1986.
R. Hanslik, RE VIII A 1, 1955, 375–376, s.v. Varenus 7.
R. Hanslik, RE Suppl. 10, 1965, 1035–1102, s.v. M. Ulpius Traianus.
B. F. Harris, Bithynia under Trajan: Roman and Greek Views of the Principate, Auckland 1964.
B. F. Harris, Bithynia: Roman Sovereignty and the Survival of Hellenism, in: ANRW II 7.2, 1980, 857–901.
Th. Corsten, Die Inschriften von Apameia (Bithynien) und Pylai (IK 32), Bonn 1987.
H. Engelmann – R. Merkelbach, Die Inschriften von Erythrai und Klazomenai I (Nr. 1–200) (IK 1), Bonn 1972.
G. I. Mikhailov, Inscriptiones Graecae in Bulgaria repertae I, 19702.
Th. Corsten, Die Inschriften von Kios (IK 29), Bonn 1985.
S. Şahin, Katalog der antiken Inschriften des Museums von İznik (Nikaia) II. 1 (IK 10, 1), Bonn 1981.
S. Şahin, Katalog der antiken Inschriften des Museums von İznik (Nikaia) II. 2 (IK 10, 2), Bonn 1982.
C. Habicht, Die Inschriften des Asklepieions (AvP VIII 3), Berlin 1969.
Th. Corsten, Die Inschriften von Prusa ad Olympum I (IK 39), Bonn 1991.
G. Petzl, Die Inschriften von Smyrna I. Grabinschriften, postume Ehrungen, Grabepigramme (IK 23), Bonn 1982.
J. Kaerst, RE V 1, 1905, 912–913, s.v. Dionysos 66.
D. Kienast, Römische Kaisertabelle. Grundzüge einer römischen Kaiser-chronologie, Darmstadt 20115.
P. Kneissl, Die Siegestitulatur der römischen Kaiser, Göttingen 1969.
A. Kneppe, Metus temporum. Zur Bedeutung von Angst in Politik und Gesellschaft der römischen Kaiserzeit des 1. und 2. Jhdts. n. Chr, Stuttgart 1994.
Th. Corsten (Hrsg.), A Lexicon of Greek Personal Na¬mes V A. Coastal Asia Minor: Pontos to Ionia, Oxford 2010.
H. G. Liddell – R. Scott – H. S. Jones – R. McKenzie, A Greek-English Lexicon with a Revised Supplement, Oxford 1996.
D. Magie, Roman Rule in Asia Minor to the End of the Third Century after Christ I–II, Princeton 1950.
W. M. Calder – J. M. R. Cormack et al., Monuments from Lycaonia, The Pisido-Phrygian Borderland, Aphrodisias (MAMA VIII), Manchester 1962.
C. Marek, Pontus et Bithynia. Die römischen Provinzen im Norden Kleinasiens, Mainz 2003 (Orbis Provinciarum/Zaberns Bildbände zur Archäologie/Sonderbände der Antiken Welt).
T. Mommsen, Zur Lebensgeschichte des jüngeren Plinius, Hermes 3, 1869, 31–139.
J. A. R. Munro, Gleanings from Mysia, JHS 21, 1901, 229–237.
W. Pape – G. E. Benseler, Wörterbuch der griechischen Eigennamen, Braunschweig 1911.
P. von Rohden – H. Dessau (Hrsgg.), Prosopographia Imperii Romani III, Berlin 1898.
B. Rémy, Les carriÃ¨res senatoriales dans les provinces romaines d' Anatolie au Haut-Empire (31 av. J.–C. – 284 ap. J.–C.) (Pont-Bithynie, Galatie, Cappadoce, Lycie-Pamphylie et Cilicie), İstanbul–Paris 1989.
L. Robert, Hellenica VII, Paris 1949.
L. Robert, Opera Minora Selecta II, Amsterdam 1969.
S. Şahin, Zeus Astrapaios, römische Kaiser und ein Beamter. Eine Stele mit zwei Inschriften aus dem südlichen Gebiet von Nikaia, in: N. Başgelen – G. Çelgin – A. V. Çelgin (Hrsg.), Anatolian & Thracian Studies in Honour of Zafer Taşlıklıoğlu Armağanı. Anadolu ve Trakya Çalışmaları I, İstanbul 1999, 217–225.
Chr. Schuler, Ländliche Siedlungen und Gemeinden im hellenistischen und römischen Kleinasien, München 1998 (Vestigia 50).
A. N. Sherwin-White, The Letters of Pliny. A Historical and Social Commentary, Oxford 19852.
J. R. S. Sterrett, The Wolfe Expedition to Asia Minor [during the summer of 1885], Papers of The American School of Classical Studies at Athens 3, 1884–1885, Boston 1888.
R. Syme, Superior Suffect Consuls, ZPE 58, 1985, 235–243.
B. Takmer, Lex Portorii Provinciae Lyciae. Ein Vorbericht über die Zollinschrift aus Andriake aus neronischer Zeit, Gephyra 4, 2007, 165–188.
F. K. Dörner, Tituli Bithyniae I. Paeninsula Bithynica (TAM IV 1), Wien 1978.
B. E. Thomasson, Laterculi Praesidum, Göteborg 1984.
M. Waelkens, Die kleinasiatischen Türsteine. Typologische und epigraphische Untersuchungen der kleinasiatischen Grabreliefs mit Scheintür, Mainz 1986.
C. Wolff, Les brigands en Orient sous le Haut-Empire romain, Rom 2003.