Napolyon’un Şark Politikasını İhyâ Etmek: Horace Compte Sebastiani’ın İstanbul-Mısır Seyahatleri (1801–1802) ve Raporları

Öz Akdeniz ve hinterlandı, dünya deniz ticaretinin önemli merkezlerinden biridir ve bu özelliği nedeniyle de tarihin her döneminde devletlerarasında büyük ticarî/ siyasî rekabete sahne olmuştur. Söz konusu coğrafyanın tarih boyunca değişmeyen bu gerçeğine, Avrupa’da yaşanan Sanayi Devrimi sonrasında yeni siyasî aktörler dâhil olmuştur. Akdeniz hinterlandının stratejik öneme sahip parçalarından biri olan Mısır ise hızla sanayileşen devletler tarafından geniş bir hammadde kaynağı ve pazar olarak görülen Doğu’nun kapısı konumundaydı. Doğal olarak bu yaklaşım, Mısır’ı uluslararası rekabetin başlıca unsurlarından biri kılmıştır. Devrin önemli siyasî aktörlerinden biri olan İhtilal Fransa’sı, bu yarışta öne geçmek amacıyla 1798 yılında Mısır’ı işgal etmişti. Ancak, en azından hukuken Mısır’ın hâkimi konumundaki Osmanlı Devleti’nin bu hamleye İngiltere ve Rusya ile ittifak kurarak karşılık vermesi sonucunda Fransa, Mısır’ı ele geçirmek şöyle dursun bölgedeki üstünlüğü İngiltere ve Rusya’ya kaptırmıştı. Mısır’daki güç oyunlarında avantajlı konumunu kaybeden Napolyon, “Grande Pensee” olarak bilinen Doğu’ya hâkim olma düşüncesinden asla vazgeçmeyerek 1798 de savaş yoluyla kazanamadığı Mısır’ı barış ve diplomasi yoluyla ele geçirmeye çalışmıştır. Söz konusu politikanın öncelikli hedefi, Mısır’ın işgali esnasında Fransa’ya karşı oluşan Osmanlı-Rus-İngiliz bloğunu parçalamak ve bu parçalanmışlık içerisinde Mısır’da dolayısıyla Akdeniz ve hinterlandında Fransa’ya yeniden yer bulmaktı. Bu çalışmada, İhtilal Fransa’sının yıldızı parlayan lideri Napolyon Bonapart’ın Doğu siyasetinin hayata geçirilmesinde etkin ve belirleyici bir rol oynayan Horace Comte Sebastiani’ın 1801 İstanbul-1802 Kuzey Afrika-Mısır seyahatleri ve raporları değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler:

Napolyon, III. Selim, Grande Pensée, Fransız-Osmanlı Diplomasi

PDF

___

1. Arşiv Kaynakları ve Gazeteler

Arshives Nationales

AF IV 1688, Dossier 2, 39, AF IV 1687 Dossier 2, 65, AF IV 1687, Dossier 2, 80–81

Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)

Hatt-ı Hümâyûn (HAT), nr. 84/3449, 84/3449 A, nr. 84/3449 H, nr. 84/3449-M, nr. 89/3635, nr. 89/3638 F, nr. 139/5734, nr. 139/5775, nr. 140–5808, nr. 140/5808 H, 140/5807-G, nr. 226/12585 A, nr. 245/13809, nr. 261/15023, nr. 16197 B, nr. 16195 Gazette National ou Le Moniteur Universal, No 130, 30 Janvier 1803, s. 523–526.

2. İnceleme ve Araştırma Eserleri

AKSAN, Virginia, Kuşatılmış Bir İmparatorluk Osmanlı Harpleri 1700–1870, (çev. Gül Çağlalı Güven), Ocak 2017. ALİ REŞAT BEY, Fransa Büyük İhtilali Tarihi, (yay. haz. Erol Kılınç), İstanbul 2018. AYYILDIZ, Kemal, Mısır’ın 1798’de İşgaline Dair Mükâleme Mazbataları Mecmuası (İnceleme-Metin), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü (Basılmamış) Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2012. BERKES, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, İstanbul 2002. BEYDİLLİ, Kemal - ŞAHİN, İlhan, Mahmud Râif Efendi ve Nizâm-ı Cedîd’e Dair Eseri, Ankara 2001. ________, “Mahmud Raif Efendi”, DİA, XXVII(2003), s. 382.383. ________, “Pazvandoğlu Osman”, DİA, XXXIV(2007), s. 208–210. ________, “Aydınlanmış Hükümdar III. Selim”, Nizâm-ı Kadîm’den Nizâm-ı Cedîd’e III. Selim ve Dönemi, (ed. Seyfi Kenan), İstanbul 2010, s. 27–57. ________, “Tepedelenli Ali Paşa”, DİA, XL (2011), s. 476–479. ________, “Yûsuf Ziyâ Paşa”, DİA, XLIV (2013), s. 34–37. BROGLIE, Le Duc De, Memorires Du Prince De Talleyrand, I, Paris 1891. BUDAK, Muhammed Ali, “Utrecht Antlaşması’ndan I. Dünya Savaşı’na Kadar İngiltere’nin Akdeniz ve Kızıldeniz’deki Başlıca Üsleri, Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl: 4, Sayı:12( 2017), s. 606–620 CEVDET PAŞA, Tarih-i Cevdet, VII, Dersaadet 1309. CLAIR, William S., Lord Elgin & The Marbles, London 1967. COLE, Juan, Napoleon’s Egypt: Individing the Middle East, New York, 2008. COQUELLE, P., “La Mission de Sebastiani A Constantinople”, Revue D’histoire Diplomatique, Publiee Par Les Soins de la Societe d’Histoire Diplomatique, Paris 1903. COSTANTINI, Pierre, La Grande Pense de Bonaparte, Paris 1961. ÇELİK, Yüksel, “III. Selim Döneminde Mısır’da İngiliz-Osmanlı Rekabeti”, Nizâm-ı Kadîm’den Nizâm-ı Cedîd’e III. Selim ve Dönemi, (Ed. Seyfi Kenan), İstanbul 2010, s. 351–366. __________, “Siyaset-Nasihat Literatürümüzde Nadir Bir Tür: Mısır’ın İşgali Üzerine III. Selim’e Sunulan Tesliyet-name”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, XXII (2010), s. 85–126. ________, Şeyhü’l-Vüzerâ Koca Hüsrev Paşa, II. Mahmud Devrinin Perde Arkası, Ankara 2013. ________, Hüsrev Paşa’nın Bosna Valiliği ve Fransa’nın Rus-Sırp İttifakına Karşı 1807’de Bosna’nın Ortak Harekât Üssü Yapılması Teklifi”, Balkanlarda İslâm Medeniyeti Beşinci Uluslararası Kongresi Tebliğleri, İstanbul 2018, s. 437–452 ÇOLAK, Kamil, “Mısır’ın Fransızlar Tarafından İşgali ve Tahliyesi (1798–1801), Sakarya Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Dergisi, II (2008), s. 141–183 Darendeli İzzet Hasan, Ziyânâme Sadrazam Yusuf Ziya Paşa’nın Napolyon’a Karşı Mısır Seferi (1798–1802), (yay. haz. Mehmet İlkin Erkutun), İstanbul 2009. DEMİR, Yaşar, “XIX. Türk Fransız İlişkilerinde Dönüm Noktası Napolyon’un Mısır’ı İşgali ve Sonrasında Oluşan Diplomatik Durum”, 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum, III/5(2013), s. 130–146. EMECEN, Feridun, Cezzâr Ahmed Paşa, DİA, VII(1993), s. 516–518. ERGİN, Osman Nuri, Mecelle-i Umûr- ı Belediye, I, İstanbul 1338. G. Lacour –Gayet, Talleyrand 1754–1838, I, Paris 1928. GAXOTTE, Pierre, Fransız İhtilali Tarihi, (çev. Semih Tiryakioğlu), İstanbul 1969. GÖRGÜN, Hilal, “İbrahim Bey”, DİA, XXI(2000), s. 285–287. GÖYÜNÇ, Nejat, “Küçük Hüseyin Paşa”, DİA, XIX(1999), s. 6–8. GÜNER, Selda, “Mısır’ın Son Memlük Beyleri”, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, XI/22 (2015), s. 227–266 GÜRGEN, Süheyla Yenidünya, Devletin Kâhyası Sultanın Efendisi Mehmed Said Hâlet Efendi, İstanbul 2018. HANSENS, Mark Hillary, Kings, Rulers, And Statesmen, NY 1967. JORGA, N., Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, (çev. Nilüfer Epçeli), V, İstanbul 2005. KARAL, Enver Ziya, Fransa-Mısır ve Osmanlı İmparatorluğu (1797–1802), İstanbul 1938. KÖSE, Feyza Betül, “Osmanlı Dönemi Kudüs’ünde İdari ve Sosyal Yapı”, Belgü, I (2015), s.161–199. KÜÇÜK, Cevdet, “Hurşid Ahmed Paşa”, DİA, XVIII (1998), s. 395–396. LACOUR-GAYET, G., Talleyrand 1754–1838, I, Paris 1928. MANTRAN, Robert, “Karamanlı”, DİA, XXIV(2001), s. 451–453. MESMAY, J. T. De, Horace Sebastiani, Soldat, Diplomate, Home d’Etat Marechal de France (1772–1851), Paris 1948. MUAHEDAT MECMUASI, I, IV Dersaadet 1294. MUAHEDAT MECMUASI, IV Dersaadet 1298. NAGATA, Yuzo, Tarihte Âyânlar Karaosmanoğulları Üzerine Bir İnceleme, Ankara 1997. OFFİCİAL CORRESPONDENCE BETWEEN GREAT BRİTAİN AND FRANCE, London 1803. OYE, David Schimmelpenninck van der, “Russia, Napoleon and the Threat to British India”, Russia and the Napoleonic Wars, 2015, s. 97–105. ÖZKAYA, Yücel, Osmanlı İmparatorluğu’nda Âyânlık, Ankara 1994 ________, Osmanlı İmparatorluğunda Dağlı İsyanları, İstanbul 1983. ÖZTUNÇ, Baha, Yedi Ada Cumhuriyeti, Gazi Osman Paşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış) Yüksek Lisans Tezi, 2007. PHILLIOU, Christine M., Biography of an Empire, London 2011. RUDE, George, Fransız Devrimi, (çev. Ali İhsan Dalgıç), İstanbul 2018. SARIGÖLLÜ, Mertol, İngiltere’nin I. Mısır İşgali (1801–1803), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış) Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2016. SEVELLI, A., İtalya Tarihi, (çev. Galip Kemal Söylemezoğlu), İstanbul 1940. SHAW, Stanford J., Eski ve Yeni Arasında Sultan III. Selim, (çev. Hür Güldü), İstanbul 2008. SOYSAL, İsmail, Fransız İhtilali ve Türk Fransız Diplomasi Münasebetleri, Ankara 1987. SÜSLÜ, Azmi, “Osmanlı-Fransız Diplomatik İlişkileri (1798–1807)”, Belleten, XLVII/185 (1983), s. 259–279. TEKİNDAĞ, Şehabeddin, “Cezzar’ın Mısır’daki Hayatı Hakkında Bir Araştırma”, Tarih Dergisi, S.26(1972), s. 123–128. TESTA, Le Baron I. De, Recueil Des Traites De La Porte Ottomane, I, Paris 1864. ________, Le Baron I. De, Recueil Des Traites De La Porte Ottomane, II, Paris 1865. THE ENCYCLOPAEDİA BRİTANNİCA, I, NewYork 1910 (Eleven Edition). THEİRS, M.A., History of the Consulate and the Empire of France Under Napoleon, I, Philedelphia 1847. TURAN, Namık Sinan, “Napoleon Mısır’da Devrim Fransa’sının Emperyal Açılımı”, Evrensel Kültür, S. 271, 2014, s. 47–53. TURKAN, Ahmet, “Başlangıçtan Günümüze Kudüs Latin Patrikliği”, Milel ve Nihal, X/2(2013), s. 29–62. TÜRKMEN, Zekeriya, “Osmanlı Devletinde Kapitülasyonların Uygulanmasına Toplu Bir Bakış”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Uygulama ve Araştırma Merkezi Dergisi, 6 (1995), s. 325-341. UNAT, Faik Reşit, Osmanlı Sefirleri ve Sefaretnameleri, Ankara1948. UYANIK, Feyzullah, “II. Mahmud Dönemi Osmanlı İdaresinde Eflak Boğdan”, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış) Doktora Tezi, Edirne 2018. YENİDÜNYA, Süheyla, “III. Selim Devri’nde Merkezi Yapının ve Rumeli’nin Yeniden Organizasyonuna Dair Bir Lahiya”, Türk Kültürü İncelemeleri, XXX (2014), 97–140. ________, “Kaos ve Kriz Ortamında (1807–1808) Fransa’nın Babıâli Üzerindeki Etkisi”, History Studies, V/1(2013), s. 405–424. YILMAZÇELİK, İbrahim, “Osmanlı Hâkimiyeti Süresince Diyarbakır Eyaleti Valileri”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, X/1(2000), s. 233–287. ZINKEISEN, Johann Wilhelm, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, (çev. Nilüfer Epçeli), V, İstanbul 2011. ZORLU, Tuncay, Osmanlı ve Modernleşme III. Selim Dönemi Osmanlı Denizciliği, İstanbul 2014.