ORTAÇAĞ YAKINDOĞUSU’NDA DERVİŞ TOPLULUKLARI

Özellikle Türk akademi camiasında Kalenderî, Haydarî Vefaî-Babaî gibi derviş gruplarının varlığı Şamanizm’in Anadolu’daki Müslüman kültürü üzerindeki etkisinin devamı olarak görüldüğünden, bu tür gruplar genellikle “heterodoks İslam” olarak tanımlanmakta ve Türk-İslam anlayışı çerçevesinde değerlendirilmektedir. Fakat bu yaklaşım tarzı derviş kültürüyle Ortadoğu’daki Sûfî geleneği arasındaki derin bir ilişki yapısını göz ardı etmektedir. Dolayısıyla bu makalede Ortadoğu’daki Sûfî tecrübesinin derviş kültürünün oluşmasındaki önemli rolüne temas ettik. Yanı sıra derviş gruplarının Ortadoğu bölgesinde hangi siyasi ve tarihsel bağlamda ortaya çıktıklarını ve bu bölgede nasıl yayıldıklarını inceledik. Ayrıca Ortaçağ’da yazılan dinî kaynaklarda derviş topluluklarının Sünni ulema tarafından nasıl tanımlandıklarını değerlendirdik. Sonuç olarak Ortadoğu bölgesindeki derviş gruplarını çalışmanın önemini ortaya koymaya çalıştık.

Dervish Groups in The Medieval Near East

Antinomian Sufi orders (Qalandaris, Haydaris, etc.) have been analyzed within the parameters of Turkish-Islam, since they were regarded as the remnant of Central Asian shamanism on Anatolian Muslim culture. This perspective overlooks the complex relations between dervish culture and the Middle Eastern Sufi tradition. Thus, in this article, I try to point out that the Middle Eastern Sufi culture played important roles in the formation of antinomian Sufi groups. Also, I analyze in what context dervish groups emerged and spread in the Middle East during the Middle Ages. Besides, I examine how these groups were defined and understood by the Sunni ulama in religious sources.

___

Ahmed Eflâkî (2011). Ariflerin Menkıbeleri. (Çev. Tahsin Yazıcı), Kabalcı Yayıncılık.
Bedrüddîn el-Aynî (2009). İkdu’l-Cümân fî Târîhi Ehli’z-Zamân. (Tah. Dr. Muhammed Muhammed Emin), Matbaatü Dâri’l-Kutub ve’l-Vesâiki’l-Kavmiyye, I-V.
el-Birzâlî (2006). el-Muktefî alê Kitâbi’r-Ravzateyn. (Tah. Ömer Abdüsselam Tedmurî), el-Mektebetü’l-Asriyye, I-IV.
el-Cevberî. el-Muhtâr fî Keşfi’l-Esrâr ve Hetki’l-Estâr. el-Mektebetü’l-Ezheriyye.
ed-Devâdârî (1971). Kenzü’d-Durer ve Câmi’u’l-Ğurer. (Tah. Ulrich Herman), el-Ma’hedü’l-Almânî, I-IX.
el-Giyâsî (1975). et-Târîhu’l-Giyâsî. (Haz. Tarik Nâfî el-Hamedânî), Matbaatü Es’ad.
Hatîb-i Fârisî (1999). Manâkib-i Camâl al-Dîn-i Sâvî. (Haz. Tahsin Yazıcı), TTK Yayınları.
İbnü’l-Cezerî (1998). Târîhu İbni’l-Cezerî. (Tah. Ömer Abdüsselam Tedmurî), el-Mektebetü’l-Asriyye, I-III.
İbnü’l-Fuvatî (2003). el-Havâdisü’l-Câmiatü ve’t-Tecâribü’n-Nâfiatü fi’l-Mieti’s-Sâbiati. (Tah. Mehdî en-Necm), Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye.
İbnü’l-Hâcc el-Abderî. el-Medhal. Mektebetü Dâri’t-Türâs, I-IV.
İbn Hacer el-Askalânî (1993). ed-Düreru’l-Kâmine fî A’yâni’l-Mieti’s-Sâmine. Dâru’l-Cîl, I-IV.
İbn-i Kesir (1990). el-Bidâye ve’n-Nihâye. Mektebetü’l-Maârif, I-XV.
İbnü’l-Müstevfî (1980). Târîhu Erbil. (Tah. Sami b. es-Seyyid Hamâs es-Saggâr), Dâru’r-Reşîd, I-II.
İbnü’n-Nehhâs ed-Dimaşkî (1987). Tenbîhü’l-Ğâfilîn an A’mâli’l-Câhilîn ve Tahzîrü’s-Sâlikîn min Ef’âli’l-Hâlikîn. (Tah. İmâdüddîn Abbas Saîd), Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye.
İbnü’s-Serrâc (2015). Tuffâhu’l-Ervâh ve Miftâhu’l-İrbâh: Ruhların Meyvesi ve Kazancın Anahtarı. (Haz. Nejdet Gürkan vd.), Kitap Yayınevi.
İbn Tağrîberdî (1972). en-Nücûmu’z-Zâhire fî Mülûki Misr ve’l-Kâhire. (Tah. Dr. Cemâleddin eş-Şeyyâl & Fehîm Muhammed Şeltût), Vizâratü’s-Sekâfeti ve’l-İrşâdi’l-Kavmî, I-XVI.
İbn Tağrîberdî (1984-2009). el-Menhelü’s-Sâfî ve’l-Müstevfî ba’de’l-Vâfî. (Tah. Dr. Muhammed Muhammed Emin), Matbaatü Dâri’l-Kutub ve’l-Vesâiki’l-Kavmiyye, I-XIII.
İbn Teymiyye (2004). Mecmû’u-Fetâvâ. (Haz. Abdurrahman Muhammed b. Kasım), Mücemma’ el-Melik Fahd, I-XXXVII.
İbn Tolun & İbnü’l-Müberrid el-Hanbelî (1997). Mut’atu’l-Ezhân mine’t-Temettu’ bi’l-İkrân beyne Terâcimi’ş-Şüyûh ve’l-Ekran. (Tah. Selahaddin Halil eş-Şeybânî el-Mevsilî), Dâru Sâdır, I-II.
İbnü’t-Türkmânî (2013). el-Luma’ fi’l-Havâdis ve’l-Bid’. Dâru İbn Hazm.
el-Makrîzî (1998). el-Hitatu’l-Makrîziyye. (Haz. Halîl el-Mansûr), Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, I-IV.
Manuel Godinho (1842). Relacao do novo caminho que fez per terra e mar vindo da india par portugal no anno de 1663 o padre manuel godin da companhai de jesus. Typographia da sociedade propagodora des conhecimentos uteis.
Muhammed b. Şâkir el-Kutubî (1974). Fevâtü’l-Vefeyât. (Tah. Dr. İhsan Abbas), Dâru Sâdır, III.
Muhammed Rağîb et-Tabbâh el-Halebî (1998). İ’lâmü’n-Nübelâ bi-Târîhi Halebi’ş-Şehbâ. (Tah. Muhammed Kemal), Dâru’l-Kalemi’l-Arabî, I-VIII.
en-Nuaymî (1990). ed-Dâris fî Târîhi’l-Medâris. (Haz. İbrahim Şemseddin), Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, I-II.
Radiyyüddin ibnü’l-Hanbelî (1972). Durru’l-Habeb fî Târîhi A’yâni Haleb. (Tah. Mahmud Hamid el-Fâhûrî & Yahya Zekeriyya Abbâra), Vizâratü’s-Segâfe, I-II.
es-Safedî (1998). A’yânü’l-Asr ve A’vânü’n-Nasr. (Tah. Dr. Ali Ebû Zeyd vd.), Dâru’l-Fikr, I-VI.
es-Safedî (2000). el-Vâfî bi’l-Vefeyât. (Haz. Ahmed el-Arnavut & Türkî Mustafa), Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, I-XXIX.
es-Sehâvî. ed-Davu’l-Luma’ li-Ehli’l-Karni’t-Tâsi’. Dâru’l-Cîl, I-XII.
Sıbt ibnü’l-Acemî (1996). Künûzu’z-Zeheb fî Târîhi Haleb. (Tah. Şevki Ş’as & Fâlih el-Bekkûr), Dâru’l-Kalemi’l-Arabî, I-II.
Takiyyüddîn Ebi’t-Tükâ el-Bedrî ed-Dimaşkî. Râhatü’l-Ervah fi’l-Haşîş ve’r-Râh. (Tah. Danilo Marino).
Takiyyüddîn el-Hısnî. Kifâyetü’l-Ahyâr fî Halli Ğâyeti’l-İhtisâr. (Haz. Abdullah b. İbrahim el-Ensârî), Nefegatü’ş-Şu’ûni’d-Dîniyye, I-II.
el-Uleymî (1999). el-Ünsü’l-Celîl bi-Târîhi’l-Kudsi ve’l-Halîl. (Tah. Mahmud Avde el-Keâbine), Mektebetü Dandis. I-II.
el-Vâiz el-Herevî (2008). Reşahâtü Ayni’l-Hayât. (Tah. Asım İbrahim el-Keyyâlî), Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye.
ez-Zehebî (2003). Târîhu’l-İslâm ve Vefeyâtü’l-Meşâhîr ve’l-A’lâm. (Haz. Beşşâr Avvâd Ma’rûf), Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, I-XVII.
ez-Zerkeşî (1990). Zehrü’l-Arîş fî Tahrîmi’l-Haşîş. (Tah. es-Seyyid Ahmed Ferac), Dâru’l-Vefâ.
Amitai-Preiss, R. (1995). Mongols and Mamluks: The Mamluk-Ilkhânid War, 1260-1281. Cambridge University Press.
Chelkowski, P. Ta’zia. Encyclopedia Iranica içinde (358-360. ss), 14.
Digby, S. (1984). Qalandars and related groups-elements of social deviance in the religious life of the Delhi Sultanate of the thirteenth and fourteenth centuries. Y. Friedmann (Ed.), Islam in Asia, c. 1, South Asia içinde (60-108. ss.), Magnes Press.
Ebu’l-Fazl Muhammed b. Abdullah el-Kûnevî (2002). es-Sûfiyyetü’l-Kalenderiyye.
Karakaya Stump, A. (2016). Vefailik, Bektaşilik, Kızılbaşlık: Alevi kaynaklarını, tarihini ve tarihyazımını yeniden düşünmek. İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
Karamustafa, A. T. (2016). Tanrının kuraltanımaz kulları: İslâm dünyasında derviş toplulukları (1200-1550). Yapı Kredi Yayınları.
Köprülü, M. F. (2005). Türk tarih-i dinîsi. Akçağ Yayınları.
Köprülü, M. F. (2013). Türk edebiyatında ilk mutasavvıflar. Alfa Yayınları.
Köprülü, M. F. (2017). Anadolu’da İslamiyet. Alfa Yayınları.
Mélikoff, I. (2019). Uyur idik uyardılar: Alevilik-Bektaşilik araştırmaları. Demos Yayınları.
Ocak, A. Y. (1992). Barak Baba. DİA içinde (61-62. ss.), 5, Diyanet Vakfı Yayınları.
Ocak, A. Y. (2016). Osmanlı İmparatorluğu’nda marjinal Sûfîlik: Kalenderîler -XIV-XVII. Yüzyıllar-. Timaş Yayınları.
Ocak, A. Y. (2017). Babaîler İsyanı: otuz yıl sonra yeniden bakış. A. Y. Ocak (Ed.), Selçuklular, Osmanlılar ve İslam: tespitler, problemler, öneriler içinde (107-125. ss.), Timaş Yayınları.
Ocak, A. Y. (2020). Babaîler İsyanı: Alevîliğin tarihsel alt yapısı. Dergâh Yayınları.
Öz, M. (2011). Tâziye. DİA içinde (203-204. ss.), 40, Diyanet Vakfı Yayınları.
Özbaran, S. (2017). Portekizli seyyahlar: İran, Türkiye, Irak, Suriye ve Mısır yollarında. Kitap Yayınevi.
Özcan, A. (1999). Hüsrev Paşa, Deli. DİA içinde (40-41. ss.), 19, Diyanet Vakfı Yayınları.
Öztürk, E. (2013). Velilik ile delilik arasında: İbnu’s-Serrâc’ın gözünden muvelleh dervişler. Kitap Yayınevi.
Şahin, H. (2012). Vefâiyye. DİA içinde (600-603. ss.), 42, Diyanet Vakfı Yayınları.
Turan, O. (2010). Selçuk Türkiyesi din tarihine dair bir kaynak: Fustatul-’Adâle fî Kavâ’idis-Saltana. O. Turan (Ed.), 60. Doğum Yılı Münasebetiyle Fuad Köprülü Armağanı içinde (531-564. ss.), Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Turan, O. (2018). Selçuklular zamanında Türkiye. Ötüken Yayınları.
Watenpaugh, H. Z. (2005). Deviant dervishes: space, gender, and the construction of antinomian piety in Ottoman Aleppo. IJMES, 37(4), 535-565.
Yılmaz, H. K. (2010). Şehâbeddin Sühreverdî. DİA içinde (40-42. ss.), 38, Diyanet Vakfı Yayınları.
Yuvalı, A. (2019). İlhanlı tarihi. Bilge Kültür Sanat Yayınları.