DİVANÜ LÜGATİ’T-TÜRK’TE SOSYAL NORMLARI KARŞILAYAN KAVRAMLAR

Türk dilinin bilinen en eski sözlüğü olma özelliğine sahip Divanü Lügati’t-Türk, yazıldığı dönemin Türk toplulukları ile ilgili önemli ayrıntılara yer veren bir şaheserdir. Bu sözlükte yer alan sosyal normlarla ilgili kavramların belirlenmesi, o dönemdeki Türk topluluklarının yaşam biçimleri ve hayata bakış tarzları açısından önemli ipuçları verecektir. Divanü Lügati’t-Türk’te sosyal normları karşılamak üzere “törü” ve “ögreyük” kelimeleri yer alır. Törü kelimesi eserde beş ayrı yerde geçmektedir. Bunlardan biri madde başı olarak verilmiş, karşısında gerekli açıklama yapılmış, sözcüğün yer aldığı bir atasözü verilmiştir. Diğerlerinde ise başka kelimeler açıklanırken bu kelime, örnek metinler arasında yer almıştır. Bu metinlerin üçü atasözü, biri dörtlükten ibarettir. Ögreyük kelimesi ise bir yerde madde başı olarak yer almaktadır. Burada sözcüğün anlamı “adet” biçiminde açıklanmış ve bir dörtlük içinde kullanımına örnek verilmiştir. Ayrıca bazı kelimeler açıklanırken verilen örneklere bağlı olarak “bu, Türklerin âdetidir” gibi ifadelere yer verilmiş, böylece sosyal normların işlevi konusunda önemli bilgiler aktarılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

sosyal norm, töre, adet, gelenek, görenek

PDF

___

AKYÜZ, Hüseyin, Kutadgu Bilig’de Sosyo-Pedagojik ve Siyasal Söylem, Erzurum 2002
CAFEROĞLU, Ahmet: Kâşgarlı Mahmut, İstanbul 1999
CLAUSON, Sir Gerard, An Etymologial Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford 1972
DEVELLİOĞLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara 1990
DİLAÇAR, A., “Kaşgarlı Mahmut’un Kişiliği”, Türk Dili, c. XXVII, sayı: 253, 1 Ekim 1972, s. 20-22
Divanü Lügat-it-Türk Tercümesi, (Çev. Besim Atalay), 4 cilt, Ankara 1985-1986
ERCİLASUN, Ahmet B., Makaleler-Dil-Destan-Tarih-Edebiyat, (Yayına Hazırlayan: Ekrem Arıkoğlu), Ankara 2007
ERGİN, Muharrem, Orhun Abideleri, İstanbul 1980
GENÇ, Reşat, Kaşgarlı Mahmud’a Göre XI. Yüzyılda Türk Dünyası, Ankara 1997
GÖKYAY, Orhan Şaik, “Divanü Lügat-it-Türk ve Alp Er Tunga”, Türk Dili, c. XXVII, sayı: 253, 1 Ekim 1972, s. 56-59
Divanü Lügati’t-Türk’ün yazılışından yaklaşık üç buçuk asır önce dikilmiş olan Orhun Yazıtları’nda da “il” ve “töre” kelimelerinin birlikte yer aldığı ve “yasa” anlamında kullanıldığı görülmektedir. Ayrıca, Kaşgarlı’nın çağdaşı olan Yusuf Has Hacip’in de Kutadgu Bilig’inde “töre”yi bu anlamda birçok kez kullandığını belirtmek gerekir.
İLAYDIN, Hikmet, “Divan’la İlgili Bazı Gözlemler ve Düşünceler”, Türk Dili, c. XXVII, sayı: 253, 1 Ekim 1972, s. 96-103
Kâşgarlı Mahmûd, Divanü Lügati’t-Türk, (Çeviri, Uyarlama, Düzenleme: Seçkin Redi, Serap Tuğba Yurtsever), İstanbul 2005
Kâşgarlı Mahmud, Divanü Lügati’t-Türk, Tıpkıbasım, Ankara 1990
KURGAN, Şükrü, “Divanü Lügat-it-Türk Üzerine”, Türk Dili, c. XXVII, sayı: 253, 1 Ekim 1972, s. 60-80
Mahmūd al-Kāšγarī, Compendium of the Turkic Dialect (Diwan Luγāt at Turk), (Edited by Şinasi Tekin-Gönül Alpay Tekin, Edited and Traslated with Introduction and Indices by Robert Dankoff in collaboration James Kelly, Harvard 1982 (Part I), 1984 (Part II), 1985 (Part III)
Mahmud bin El-Hüseyn bin Muhammed El-Kâşgari, Kitabu Divanı Lügati’t- Türk, (Haz. Kilisli Rifat), 3 cilt, [İstanbul] 1333-1335
NİRUN, Nihat-M. Cihat Özönder, “Türk Sosyo-kültür Yapısı İçinde Âdetler, Örfler, Görenekler, Gelenekler”, Milli Kültür Unsurlarımız Üzerinde Genel Görüşler, Ankara 1990, s. 251-264
ORKUN, Hüseyin Namık, Eski Türk Yazıtları, Ankara 1987
ÖRNEK, Sedat Veyis, Türk Halk Bilimi, Ankara 1995
SAKAOĞLU, Saim, “Divanü Lügati’t-Türk’ün Halk Edebiyatı Açısından Taşıdığı Değer”, Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi, Fasikül: 1, sayı: 13, Erzurum 1985, s. 301-319
Ş. Sami, Kamus-ı Türki, [İstanbul] 1318
TEKİN, Talat, “Karahanlı Dönemi Türk Şiiri, Türk Dili, cilt: LI, sayı: 409, Ocak 1986, s. 81-157
ÜLKEN, Hilmi Ziya, Sosyoloji Sözlüğü, İstanbul 1969
Yusuf Has Hacip, Kutadgu Bilig-I, Metin (Haz. Reşit Rahmeti Arat), Ankara 1999
Ziya Gökalp, Türk Töresi, İstanbul 1339