II. Meşrutiyet Döneminde İslamcı Aydınların Rusya Müslümanlarının Eğitimine Dair Görüş ve Düşünceleri (1908-1918)

II. Meşrutiyet Döneminde (1908-1918) siyasi bir ideoloji olarak belirginleşen İslamcılık akımı, Müslümanların ayrı milletler olma düşüncesinden arınmış; dine dayalı bir birlik içerisinde olması gerektiği üzerinde durmuştur. Bu akımın temsilcileri olan İslamcı aydınlar İttihad-ı İslam düşüncesini öncelemiş; yayımladıkları Sırat-ı Müstakim ve Sebilü’r-Reşad mecmuaları üzerinden dünyanın çeşitli yerlerinde yaşayan Müslüman Türkler üzerinde önemle durmuşlardır. Söz konusu konular arasında Rus rejimi ve yöneticileri tarafından asimilasyona uğrayan, baskı politikaları ile dini, siyasi ve kültürel anlamda yaşam mücadelesi veren Rus Müslümanları yer almıştır. İslamcı aydınlar basın yayın aracılığıyla Rusya’da yaşayan Müslümanlar hakkında çeşitli bilgiler vermiş; onların kökeni, dili, nüfusu ile sosyal, siyasi durumları hakkında makale ve haber yazıları paylaşmışlardır. En genel anlamda onların Türk ırkına mensup Türkoğlu Türkler olduğunu; dillerinin de Türkçenin farklı lehçelerinden meydana geldiğini ifade etmişlerdir. Nüfusu konusunda ise Rus Devleti’nin verdiği istatistiklerin yanlı olduğu belirtmişler; Rus idaresi altında yirmi beş otuz milyon nüfusa sahip bir İslam milletinin varlığından bahsetmişlerdir. Bunun yanı sıra İslamcı aydınlar, Rus Müslümanlarının eğitim-öğretime verdikleri önem üzerinde durmuş; yazılarında eski eğitim usullerinin terk edilerek yeni eğitim usullerinin benimsenmesi gerektiğine dair inançlarını dile getirmişlerdir. Bu anlamda tüm eğitim kurumlarını yeni eğitim tarzına dönüştürüp ıslah isteyen Rus Müslümanlarını desteklemiş; ülkede bulunan eğitim kurumlarının sayıları, ekonomik durumları, devlet desteğinin olup olmadığı, ders kitaplarının bölgelere göre farklılık gösterdiği vb. konularda açıklamalar yapmışlardır. İslamcı aydınlar ayrıca Rus Müslümanlarının yeni eğitim usulü hakkında çok çalıştıklarını, gayret gösterdiklerini ancak karşılarında gelenekçiliği savunan usul-i kadim taraftarlarını bulduklarını belirtmişlerdir. Bu kişilerin Müslüman halkın refah ve saadetini düşünmediğini ve eski usulde eğitime devam etme amacında olduğunu ifade etmişlerdir. İslamcı aydınlar tüm bunlara açıklık getirdikten sonra yazılarında karamsarlığa kapılmadan cedit, kadim ayrımının bir an evvel son bulmasını ve mektep ve medreselerin medeniyet ocağı olması gerektiğini; bundan başka maksatlarının olmadığını tekrarlamıştır. Konuya ilişkin Rusya’da eğitim gören Müslüman talebelerden de destek gelmiş; onlar da eğitim kurumlarının içerisinde bulunduğu bu olumsuz havanın bir an önce dağıtılması gerektiğini ifade etmiştir. Onlar ayrıca medreselerin bir an evvel ıslah edilmesini, kadimci, ceditçi vb. tefrikalara son verilmesi gerektiğini belirtmiştir. İslamcı aydınlar Rusya’da yaşayan Müslümanların bir yandan kadimcilerle yaşadığı mücadeleyi gündeme taşırken diğer yandan Rus Devleti’nin Müslümanların eğitimi üzerinde uyguladığı baskıyı da gözler önüne sermiştir. Zira Rus Devleti, Müslümanlara eğitim yolu ile Ruslaştırma politikası izlemiştir. Ayrıca mektep ve medreseler açıp okullaşmalarına izin vermemiş; baskı uygulayarak bu kurumları yok etme çabası içerisine girmiştir. Bunun yanı sıra Müslüman çocukların Rus mekteplerinde Rusça eğitim almasını sağlamak amacıyla Hristiyan dini eğitimi Devlet tarafından karşılamış; İslam dini eğitiminin masraflarının Müslümanlar tarafından ödemesini istemiştir. Kısacası İslamcı aydınlar, II. Meşrutiyet Dönemi’nde (1908-1918) Sırat-ı Müstakim ve Sebilü’r-Reşad mecmuaları vasıtasıyla Rusya’da bulunan Müslüman halkın takipçisi olmuş; eğitim-öğretim ile ilgili konularla yakından ilgilenmiştir. Bu anlamda yeni ve eski eğitim-öğretim usullerini benimseyen ceditçi ve kadimcileri ortak bir payda da uzlaştırmaya gayret göstermişlerdir. Ayrıca Rus rejimi ve yöneticileri tarafından karşılaştıkları asimilasyonu, eğitime dair baskı politikalarını ve Müslümanların buna karşı verdikleri yaşam mücadelesini mecmualarında tartışmaya açmışlardır.

Anahtar Kelimeler:

Din Eğitimi, İslamcı Aydınlar, Rus Müslümanları, Islahat, II. Meşrutiyet.

The Views and Thoughts of Islamist Intellectuals on the Education of Russian Muslims during the Second Constitutional Period (1908-1918)

The Islamism movement, which became prominent as a political ideology during the Second Constitutional Period (1908-1918), was free from the thought of Muslims as separate nations and emphasized they should be in unity based on religion. The Islamist intellectuals as the representatives of this movement, prioritized the idea of the Islamic Union; they deliberated on Muslim Turks living in various parts of the world through the Sırat-ı Müstakim and Sebilü’r-Reşad magazines they published. Among the subjects in question were Russian Muslims, who were assimilated by the Russian regime and its rulers, and who struggled to survive in religious, political and cultural terms with the repression policies. Islamist intellectuals gave various information on Muslims living in Russia through the press; they shared articles and news articles about their origin, language, population and socio-political situations. In the most general sense, they are Turks who belong to the Turkish race, and their language is composed of different dialects of Turkish. Regarding the population, the intellectuals stated that the statistics the Russian State gave were biased; they mentioned the existence of an Islamic nation with a population of twenty-five to thirty million under Russian rule. In addition, Islamist intellectuals emphasized the importance that Russian Muslims attached to education; in their writings, they expressed their belief that the old educational methods should be abandoned and new educational methods should be adopted. In this sense, they supported the Russian Muslims who wanted to reform all educational institutions by transforming them into a new style of education; they made explanations about the number of educational institutions in the country, their economic situation, whether there was state support or not, textbooks differing according to regions etc. The Islamist intellectuals also noted that Russian Muslims worked hard on the new method of education and made efforts, but they were opposed by the supporters of usul-i kadim (traditional education method), who defended traditionalism. They stated that these people did not care about the welfare and well-being of the Muslim population and aimed to continue education in the old way. After clarifying all these, the Islamist intellectuals reiterated in their writings that the distinction between Jadid and kadim should end as soon as possible and that schools and madrasas shoul be the hearts of civilization; they had no other purpose than this. The issue also received support from Muslim students studying in Russia, who expressed the need to dispel the negative atmosphere in educational institutions as soon as possible. They also stated that madrasas should be reformed, and that the sects such as Kadimist, Jadidists etc. should be put an end to. Because the Russian State pursued a policy of Russification of Muslims through education. In addition, the Russian state did not allow them to open schools or madrasas, and did not allow madrasas to be turned into schools; it tried to destroy these intitutians bye inflicting pressure. Furthermore, in addition in order to ensure that Muslim children were educated Russian schools, Christian religious education was paid for bye the state, while Muslims were required to pay for Islamic religious education. In short, Islamist intellectuals followed the Muslim people in Russia through Sırat-ı Müstakim and Sebilü’r-Reşad magazines during the Second Constitutional Monarchy Period and were closely interested in issues related to education and training. In this sense, they endeavored to reconcile the Jadidists and Kadimists who adopted new and old educational methods, on a common ground. They also discussed the assimilation they faced by the Russian regime and its rulers in their journals, as well as the oppressive policies regarding education and the struggle of Muslims against them.

Keywords:

Religious Education, Islamist Intellectuals, Muslims in Russia, Reform, Second Constitutional Period.,

PDF

___

Ahmed Naim, Babanzade. “İslam’da Dava-yı Kavmiyet: Takib ve Tenkid Mecmuası Nüzhet Sabit Beyefendi’ye”. Sebilü’r-Reşad 12/293 (23 Nisan 1914), 114-128.
Abduh, Muhammed. “Vahdet ve Hâkimiyet”. Sırat-ı Müstakim 3/53 (9 Eylül 1909), 4-9.
Agayef, Ahmed. “Siyâsiyât: Vaz’iyet-i Hâzıramız”. Sebilü’r-Reşad 8/86 (28 Mart 1912), 86.
Ağır, Osman. “Rusya Federasyonu’nun Siyasal Rejiminin Adlandırılması Üzerine”. ASSAM Uluslararası Hakemli Dergi 1/3 (2015), 27-33.
Ahmed Taceddin, Troytskili. “Âlem-i İslam Rusya Müslümanları ve Rus Maarif Nezareti”. Sırat-ı Müstakim 3/61 (4 Kasım 1909), 143-144.
Ahmed Taceddin, Troytskili. “Âlem-i İslam-Zavallı Buhara”. Sırat-ı Müstakim 3/64 (25 Kasım 1909), 187.
Ahmed Taceddin, Troytskili. “Âlem-i İslam- Novoye Vremya ve Âlem-i İslam”. Sırat-ı Müstakim 3/59 (21 Ekim 1909), 101.
Ahmed Taceddin, Troytskili. “Âlem-i İslam- Rusya Müslümanları ve Maarif Nezareti 2”. Sırat-ı Müstakim 3/62 (11 Kasım 1909), 155.
Ahmed Taceddin, Troytskili. “Rusya’da İslamiyet Âlemi”. Sırat-ı Müstakim 3/57 (7 Ekim 1909), 78-78.
Arif. “Rusya’da Tatar Matbuatı”. Sebilü’r-Reşad 14/364 (8 Ağustos 1918), 262.
“Âlem-i İslam- Rus Maarif Nezaretinin Beyanatı Münasebetiyle Taʻlim-i Umûmîye Dair”. Sırat-ı Müstakim 3/65 (2 Aralık 1909), 205.
Ayaz, Kazanlı. “Âlem-i İslâm Rusya Müslümanları- Tatarlar”. Sırat-ı Müstakim 2/51 (26 Ağustos 1909), 398.
Ayaz, Kazanlı. “Lisan Mes’elesi”. Sırat-ı Müstakim 2/46 (22 Temmuz 1909), 316.
Ayaz, Kazanlı. “Rusya Müslümanları-5”. Sırat-ı Müstakim 3/56 (30 Eylül 1909), 61-62.
Ayaz, Kazanlı. “Âlem-i İslam Rusya Müslümanları - Tatarlar 2”. Sırat-ı Müstakim 2/52 (19 Ağustos 1909), 416-417.
Ayaz, Kazanlı. “Rusya Müslümanları: Tatarlar”. Sırat-ı Müstakim 3/55 (23 Eylül 1909), 46-47.
“Buhara, Kırım, Hive, Kırgız ve Tataristan”. Sebilü’r-Reşad 12/311 (9 Ekim 1914), 435.
“Buhara’dan Mektup”. Sırat-ı Müstakim 3/69 (30 Aralık 1909), 266.
Beyler, Fergani. Rusya’da Medreseler ve İslami Eğitim-Öğretim Alanındaki Faaliyetleri: Genel Bakış”. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/7 (2016), 91.
Buharî, M. S(sad). “Buhara’da Şeriat Namına İrtikâb Olunan Cinayat. Sırat-ı Müstakim 3/66 (9 Aralık 1909), 222.
Ceylan, Abdullah. “Türk Yayın Hayatında Sıratımüstakim ve Sebilürreşad Mecmualarının Yeri”. Türk Kültürü Dergisi 29/335 (1991), 162-164.
“Cihad-ı İslam”. Sebilü’r-Reşad 13/313 (12 Kasım 1914), 3-4.
Çaviş, Abdülaziz. “Âlem-i İslam’ın Hastalıkları ve Çareleri”. Sebilü’r-Reşad 14/364 (8 Ağustos 1918), 261.
Devlet, Nadir. “1905-1917 Rusya Müslüman Kongrelerinde Azerbaycan Aydınlarının Katkıları”. Kafkasya İslam Medeniyeti Milletlerarası Sempozyumu Tebliğleri. ed. Rafiq Aliyev. I/183-200. İstanbul: IRCICA, 2000.
Devlet, Nadir. 1917 Ekim İhtilâli ve Türk-Tatar Millet Meclisi. İstanbul: Ötüken Yayınları, 1998.
“Devlet-İ Aliyye- Rusya: Rusya’nın Şark Politikası”. Sebilü’r-Reşad 8/185 (21 Mart 1912), 51-52.
El-İdrisi, Alimcan. “Islah-ı Medaris Hakkında”. Sırat-ı Müstakim 5/122 (5 Ocak 1911), 293.
“Elvâh-ı İntibah, “Rusya Duma’sında Kırım Meb’usu Mirza Müftü-zâde’nin Lisan-ı Milliyeye Dair İrad Eylediği Nutuk Sureti”. Sırat-ı Müstakim 4/84 (14 Nisan 1910), 109.
Ersoy, Mehmet Akif. “Tefsir-i Sure-i Al-i İmran”. Sebilü’r-Reşad 2/39 (5 Aralık 1912), 231-233.
“Fransızlar Hacca Giden Müslümanları Men Etmek İstiyorlar: Sebilü’r-Reşâd”. Sebilü’r-Reşad 12/287 (12 Mart 1914), 18.
Gaspirinski, İsmail. “Ser-tac-ı Ulema-i Şeri’at-Penah Şeyhülislam Hazretlerine Açık Mektub”. trans. Bağçesaray, Sırat-ı Müstakim 2/52 (19 Ağustos 1909), 407.
Halim Paşa, Said. Buhranlarımız. İstanbul: Tercüman Gazetesi Yayınları, n.d.
Hacı Emin, Muhyiddin Bin. “Kırım’da Münteşir Tercüman Ceridesi Sahibi İsmail Gasprinski Bey’e”. Sırat-ı Müstakim 3/64 (25 Kasım 1909), 186.
“Hayât-ı Akvâm-ı İslamiyye- Rusya Müslümanları”. Sırat-ı Müstakim 8/203 (25 Temmuz 1912), 411.
“Hayat-ı Akvam-ı İslamiyye- Şimalî Müslümanlık Âlemi- Şimali Müslüman Kardeşlerimiz Arasında Ciddi Hareketler”. Sebilü’r-Reşad 11/280 (22 Ocak 1914), 312.
İbrahim, Abdürreşid. “Âlem-i İslam- Ahval-i Âlem-i İslam Hakkında”. Sırat-ı Müstakim 4/84 (14 Nisan 1910), 104.
İbrahim, Abdürreşid. “Rusya’da İnkılab ve Bu İnkılabdan Dâhilî Rusya Müslümanlarının İstifadesi”. Sebilü’r-Reşad 14/362 (18 Temmuz 1918), 225.
İbrahim, Abdürreşid. “Çin Müslümanları: Âlem-i İslam”. Sırat-ı Müstakim 3/66 (9 Aralık 1909), 218.
İbrahimov, S(sad) A(ayın). “Ulema-yı İslam Böyle Olmalı?”. Sırat-ı Müstakim 3/62 (11 Kasım 1909), 156.
“İntibah-ı İslam”. Sırat-ı Müstakim 4/84 (14 Nisan 1910), 109.
İslakî, Ayaz. “Moskova’dan”. Sebilü’r-Reşad 14/362 (18 Temmuz 1918), 229.
“İttihâd-ı İslâmın Esâsı Râbıta-i Diniyyeyi Takviyedir”. Sebilü’r-Reşad 12/287 (12 Mart 1914), 19-20.
“Kafkasya: İslamları Rus Mekteplerine Celb için”. Sebilü’r-Reşad 11/268 (30 Ekim 1913), 128.
Kaya Kılıç, Selda. “Arşiv Belgelerine Göre 1917 Rus Devrimi’nin Azerbaycan Üzerindeki Etkileri”. XVIII. Türk Tarih Kongresi 10/683-719. İstanbul: 2018.
Kazım, Musa. “İslam ve Terakki”. İslam Mecmuası 1/3 (2 Şubat 1914), 75-77.
“Konferans”. Sırat-ı Müstakim 2/48 (5 Ağustos 1909), 345.
Medine Kazanlı Talebesi Cem’iyeti, “Âlem-i İslam”. Sırat-ı Müstakim 3/60 (28 Ekim 1909), 128.
Midhat Efendi, Ahmed. “Konferans: Türklüğe Dair”. Sırat-ı Müstakim 1/21 (14 Ocak 1909), 332.
Münir, M. Ali. “İsmail Gaspirinski Bey Hazretlerine”. Sırat-ı Müstakim 2/52 (19 Ağustos 1909), 409.
“Rusya’da Müslümanlara Yapılan Mezâlim”. Sebilü’r-Reşad 8/194 (23 Mayıs 1912), 230.
“Rusya’da Mekâtib-i İbtidaiyyede Lisan-ı Umûmî”. Sırat-ı Müstakim 3/70 (6 Ocak 1910), 283.
“Rusya: Rusya ve Panislamizm”. Sebilü’r-Reşad 8/198 (20 Haziran 1912), 302.
“Rusların Rusya Müslümanları Hakkındaki Zanları”. Sırat-ı Müstakim 6/131 (9 Mart 1911), 14.
“Rusya: Rusya’da Sakin Müslüman Kardeşlerimizin Muhafaza-i Din ü Milliyet Cihadları”. Sırat-ı Müstakim 5/115 (17 Kasım 1910), 192.
“Rusya”. Sırat-ı Müstakim 4/83 (6 Nisan 1910), 96.
“Rusya: Rusya Müslümanlarında Maarif-perverlik”. Sırat-ı Müstakim 10/235 (13 Mart 1913), 16.
“Rusya’da Bulunan Müslümanların Hesabı”. Sırat-ı Müstakim 5/130 (2 Mart 1911), 432.
“Rusya: Talebe-i Ulûmda İntibah Emareleri”. Sebilü’r-Reşad 10/236 (20 Mart 1913), 36.
“Rusya: Talebe-i Ulûmda Hareket-i Fikriyye”. Sebilü’r-Reşad 10/243 (8 Mayıs 1913), 150.
“Rusya Müslümanlarının İstikbali ve Saltanat-ı Seniyye’nin Bu Hususda Taʻkīb Edeceği Siyaset”. Sebilü’r-Reşad 14/363 (1 Ağustos 1918), 247.
“Rusya: Rusya, İslamları Tazyik Ediyor”. Sırat-ı Müstakim 5/130 (2 Mart 1911), 431.
“Rusya İslamları”. Sırat-ı Müstakim 7/182 (29 Şubat 1912), 417.
“Rusya’da Müslümanlara Yapılan Mezalim”. Sebilü’r-Reşad 8/194 (23 Mayıs 1912), 229.
“Rusya: Tazyikat”. Sebilü’r-Reşad 8/203 (25 Temmuz 1912), 411.
Sevindik, A. “İslâm ve Türk Âlemi: Rusya Müslümanlarında Dil ve Edebiyat”. Sırat-ı Müstakim 1/19 (31 Aralık 1908), 300.
Sevindik, A. “İslâm ve Türk Alemi: Rusya Müslümanlarında Dil ve Edebiyat”, Sırat-ı Müstakim 1/19 (31 Aralık 1908), 300.
“Sırat-ı Müstakim”. Sırat-ı Müstakim 2/40 (10 Haziran 1909), 214.
Şahin, Sinan. “1905-1917 Rusya Müslüman Kongrelerinde Azerbaycan Aydınlarının Katkıları”. Kafkasya İslam Medeniyeti Milletlerarası Sempozyumu Tebliğleri ed. Rafiq Aliyev. I/183-200. İstanbul: IRCICA, 2000.
“Şuûn-Orenburg Müslüman Medresesine Bu Sene Akçe Verilmiyor”. Sırat-ı Müstakim 5/130 (2 Mart 1911), 432.
“Şuûn Türkistan- Türkistan’da Rus Mektepleri”. Sırat-ı Müstakim 5/109 (6 Ekim 1910), 86.
“Şuûn-ı İslâmiyye: Rusya”. Sırat-ı Müstakim 4/84 (14 Nisan 1910), 111.
“Şuun- Resmi İstatistike Nazaran; Rusya’da Müslümanların, Camilerin ve Mekteb-Medreselerin Mikdarı”. Sırat-ı Müstakim 6/144 (8 Haziran 1911), 224.
Taceddin, Ahmed. “Rusya İslamları”. Sırat-ı Müstakim 2/31 (25 Mart 1909), 74-75.
Taceddin Ahmed. “Rusya İslâmları ve Üç Mes’ele”. Sırat-ı Müstakim 2/33 (8 Nisan 1909), 106-108.
“Teyakkuz ve İntibâh Lüzûmu”. Sırat-ı Müstakim 7/174 (4 Ocak 1912), 287.
Türkoğlu, İsmail. “Rusya-Ülkede İslamiyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2008), 35/265-266.
Türkoğlu, İsmail. “Müslüman Kongreleri”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/96-98. Ankara: TDV Yayınları, 2013.
Vakit. “Rusya”. Sırat-ı Müstakim 3/61 (4 Kasım 1909), 144.
Yusuf Bey, Akçuraoğlu. “Rusya’da Sâkin Türklerin Hayât-ı Medeniye, Fikriyye ve Siyâsiyyelerine Dâir”. Sırat-ı Müstakim 2/39 (3 Haziran 1909), 201-203.
Züfer Kasımî, Permli. “Rusya’daki İslamların Terakkiyat-ı Diniyye ve Milliyeye Hizmetleri”. Sırat-ı Müstakim 3/62 (11 Kasım 1909), 158-159.
Züfer, Kasımî. “Ufa’da Mekâtib ve Medâris”. Sırat-ı Müstakim 3/62 (11 Kasım 1909), 159.