Bekir PARLAK, Mehmet Şirin ÇETİN, Halil İbrahim YANAR

Osmanlı Devleti’nde Ayanlık Müessesesi Ve Merkez-Çevre İlişkisi

17. yüzyılın sonlarından itibaren ortaya çıkan ve 1726 yılında da hükümet tarafından resmen bazı hanedan sahiplerine görev verilmesiyle yerli ailelerin ön plana geçme mücadeleleri sonucunda gelişmeye başlayan ayanlık müessesesine Osmanlı Devleti, birçok eyalete, o eyaletler içindeki güçlü konumdaki kesimlere bazı imtiyazlar vermek zorunda kalmıştır. Bu nedenle güçlü kesimler merkeze karşı, Anadolu ve Rumeli’nin çoğu bölgesinde bağımsız olarak kabul edilebilecek siyasi egemenlik alanları oluşturmuşlardır. Böylece ayanlar, 18. yüzyılın ortalarına doğru ilk önce önemli sancak ve kazalarda daha sonra da Anadolu’nun neredeyse her yerinde görülmeye başlanmıştır. Bu çerçevede ayan tarzı eyalet yönetimi doğmaya başlamış, daha yoğun nüfuslu yaşam alanlarından kasabalara hatta köylere kadar her bölgenin varlık sahibi ve nüfuslu kişilerinin, merkezi hükümetten aldıkları sorumluluk bağlamında kendi içlerinde bir hiyerarşi oluşturmaları sosyal açıdan bir zorunluluk durumuna gelmiştir. Gittikçe artan ayanlık müessesesi merkezi gücü sorgular duruma gelmiştir. Osmanlı Devleti kuruluş yıllarından itibaren merkezi gücü ön planda tutan bakış açısına sahiptir. Bu çalışma da merkez-çevre ilişkisi bağlamında bir döneme damga vuran ayanların ortaya çıkışı, gelişimi ve etkileri üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı Devleti, Merkez-Çevre, Ayanlık Müessesesi, İltizam

The Institutin of Ayanlik in the Ottoman Empire and the Center-Periphery Relationship

The establishment of ayanlik, which emerged from the end of the 17th century and after some dynasties were officially assigned by the government in 1726, began to develop as a result of the struggle of local families to come to the fore. As a result, the Ottoman Empire had to give some concessions to many provinces and to the powerful groups within those provinces. For this reason, powerful sections have formed political sovereignty areas that can be considered independent in most regions of Anatolia and Rumelia against the center. Thus, towards the middle of the 18th century, ayans began to be seen first in important sanjaks and kazas, and then in almost every part of Anatolia. In this framework, ayan-style state administration began to emerge. it has become a social necessity for the wealthy and populated people of every region, from more densely populated living areas to towns and even villages, to create a hierarchy within themselves in the context of the responsibility they take from the central government. The increasing instütion of ayanlik has come to question the central power. The Ottoman Empire has a perspective that prioritizes central power since its foundation. In this study, the emergence, development and effects of the ayans that left their mark on a period in the context of the center-periphery relationship will be emphasized.

Keywords:

Ottoman State, Center-Periphery, Ayanlık Institution, Iltizam,

PDF

___

Akdağ. M. (1970) Osmanlı Tarihinde Ayanlık Düzeni Devri 1730- 1839, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, (8)12, 1 , .51-61.
Akdağ. M (yy), Tımar Rejiminin Bozuluşu, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, (3)4, 419-431.
Akdağ. M. (1999. Türkiye'nin İktisadi ve İçtimai Tarihi II (1453-1559), Ankara: Barış Kitapevi.
Akgündüz. M. (2013). Osmanlı Devleti’nde Şeyhülislamlık Müessesesi. http://www.eskieserler.com/Eski/Eserler/Makale/204/Osmanli-Devletinde-Seyhulislamlik-Muessesesi.asp - (Erişim Tarihi: 14.03.2018). Alkan. N. (2007) Ayanlık’ın Son Dönemlerinde Tipik Bir Örnek: Gümüşhane Sancağı Kürtün-i Zir Kazası Ayanı Süleyman’ın Meselesi, Karadeniz Araştırmaları Dergisi, 12, .69-84.
Doğan. K. (2013) Genel Hatlarıyla Osmanlı Devleti’nde Orhan Gazi Ve Çelebi (I.) Mehmet Dönemlerinde Merkez-Çevre İlişkileri. Küresel İktisat ve İşletme Çalışmaları Dergisi, 2(4), .68-79.
Emecen. F.M. (2001) Doğu Karadeniz’de Ayanlık: Tirebolu Kethudazade Mehmet Emin Ağa. Ankara: Belleten, LXV, 13. Göküş. M. (2010) Osmanlı İmparatorluğu’ndan Modern Türkiye’ye Yöneten-Yönetilen İlişkilerinin Gelişimi. Süleyman Demirel Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, 15(3), 227-249. Güven. A. (1999) Doğu Karadeniz Ayanlığına Kısa Bir Bakış (1808-1826), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Ortaöğretim Sosyal Alanlar Eğitimi Ana Bilim Dalı (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
Güven .T. (2016) Osmanlı İmparatorluğu’nda Ayanlar, Sermaye Birikimi Ve Girişimcilik. Türkiye İslam İktisadı Dergisi, 3(1), 63-88. İnalcık. H. (2010) Devlet-İ Aliyye Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar I Klasik Dönem (1302-1606): Siyasal, Kurumsal Ve Ekonomik Gelişim, İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
İnalcık. H. (2017) Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 1, İstanbul: İş Bankası Yayınları.
Karasu. H. Osmanlı İmparatorluğu’nda Ayanlığın Ortaya Çıkışı, http://www.academia.edu/2394764/OSMANLI_%C4%B0MPARATORLU%C4%9EU_NDA_AYANLI%C4%9EIN_ORTAYA_%C3%87IKI%C5%9EI - (Erişim Tarihi: 25.04.2018). Karta. N. (2013) 17. ve 18. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nin Avrupa İle İktisadi İlişkileri, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 8(11), 163-173.
Kaya. K. (2015) 19. Yüzyılda Anadolu’da İç Güvenlik Sorunları ve Voyvodolar, Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 239-255. MardiN. Ş. (2003) Türk Siyasasını Açıklayabilecek Bir Anahtar: Merkez-Çevre İlişkileri [(der.) M. Türköne ve T. Önder, Türkiye’de Toplum ve Siyaset (Makaleler 1), İstanbul: İletişim Yayınları (11. Baskı)], 35-77.
Mert. Ö. (1991) Ayan, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi Dergisi, 4, 195-198. Muşmal. H. (2003) Modernleşme Sürecinde Anadolu’da Bir Ayan: Konya Ayanı Süleyman Bey Ve Onun Muhakemesi, Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 10, 171-194. Ortaylı. İ. (2008) Türkiye Teşkilat ve İdare Tarihi, Ankara: Cedit Neşriyat.
Ortaylı. İ. (2012) En Uzun İmparatorluğun Yüzyılı, İstanbul: Timaş Yayınları,
Öğün. T. (2006) Müsadere” İslam Ansiklopedisi, 32, .67-68, http://www.islamansiklopedisi.info/dia/pdf/c32/c320051.pdf - (Erişim Tarihi: 10.04.2018).
Ökmen. M. ve Parlak. B. (2010) Kuramdan Uygulamaya Yerel Yönetimler, İlkeler Yaklaşımlar ve Mevzuat, Bursa: Alfa Aktüel Yayınları.
ÖZ M. (2007) Reaya, İslam Ansiklopedisi, 34, 490-493, http://www.islamansiklopedisi.info/dia/pdf/c34/c340343.pdf - (Erişim Tarihi: 01.03.2018).
Özkaya. Y. (1981) Rumeli’de Ayanlık İle İlgili Bazı Bilgiler”, VIII. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, C:II, Ankara, 1407-1417.
Özkaya. Y. (1994) Osmanlı İmparatorluğunda Ayanlık, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Özkaya. Y. (2008) XVIII. Yüzyılda Osmanlı Toplumu, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Parlak. B. ve Sobacı. Z. (2008) Kuram ve Uygulamada Kamu Yönetimi, Bursa: Alfa Aktüel Yayınları.
Tekdemir. V. (2004) Osmanlı İmparatorluğu’nda Ayanlık Kurumu ve Bursa Ayanları: 1750-1800, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
Tezel. Y.S. (1994) Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Timur. T. (1979) Kuruluş ve Yükseliş Döneminde Osmanlı Toplumsal Düzeni, Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayını. Ünal. T. (2007) Türk Siyasi Tarihi, Ankara: Berikan Yayınları,
Yücel .Y. (1974) Osmanlı İmparatorluğu’nda Desantralizasyona Dair Genel Gözlemler, Ankara: Belleten, XXXVIII, 152.