SELÇUKLU VEZİRİ AMÎDÜLMÜLK KÜNDÜRÎ VE SELÇUKLU DİNÎ SİYASETİNDEKİ YERİ

Selçuklu tarihinde yirmi üç vezirin on altısı İran asıllıdır. Göçebe Türk boyları ile yerleşik halklar arasında bir denge kurması amaçlanan bu vezirler arasında en fazla bilineni Nizamülmülk’tür. Ancak bunlar arasında dokuz yıl Tuğrul Bey’e vezirlik yapan ve Selçukluların kurumsallaşmasında, din ve mezhep politikasının şekillenmesinde, Halifelik ile ilişkilerin kurulmasında çok önemli etkileri olan Amîdülmülk el-Kündürî, maalesef Nizamülmülk’ün gölgesinde kalmış, tarih önünde hak ettiği ilgiyi görememiştir. İranlı feodal asillerin bir temsilcisi olan Kündürî, İbrahim Yınal ve Kutalmış isyanlarının bastırılmasında oynadığı rolle ve Abbâsî Halifeliği ile Selçuklular arasındaki ilişkilerin geliştirilmesindeki etkisiyle temayüz etmektedir. Kündürî’nin vezirlik yıllarında Selçuklular, kuruluş devrinin sorunlarını geride bırakarak bir istikrar dönemine girmiştir. Kündürî Halifelik merkezinin mali bütçesini yeniden düzenlemiş, Büveyhîler döneminde harap hale gelmiş Adudi Hastanesi ve diğer kurumları restore ederek yeniden faaliyete geçirmiştir. Bu faaliyetlerinden dolayı Abbâsî halifesi tarafından kendisine “Seyyidu’l-vüzera” unvanı verilmiştir. Kündürî’nin Selçuklu tarihinde en dikkat çeken faaliyeti ise mezhep politikası ve mücadelesidir. Mutaassıp bir Mu’tezîli-Hanefî ve Şiî olan Kündürî, kendi mezhep taraftarlarını iktidara ve önemli mevkilere taşıdığı gibi özellikle Eş’arîler ile sert bir mücadeleye girmiştir. Siyaseten Kündürî’nin başını çektiği bu mezhep kavgası, geride bir literatür bırakmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Selçuklular, Kündür, Mu’tezîle, Vezirli, Abbâsî halifesi

PDF

___

AYAZ, Fatih Yahya (2013), “Vezir”, DİA, C. LIII: 79-82.
BARTOLD, W. (1981), Moğol İstilasına Kadar Türkistan, (trc. H. Dursun Yıldız), Ankara: Kervan Yayınları.
BARTHOLD, W. (1970), “Şeybânîler”, İA, C. XI: 456–457.
BAYRAM, Mikail (2005), Türkiye Selçukluları Üzerine Araştırmalar, Konya: Kömen Yayınları.
Beyhakî, Ebu’l-Fazl Muhammed b. Hüseyin (H. 1324/M. 1945), Tarih-i Beyhakî, (nşr. Kazım Gani-Ali Ekber Feyyaz), Tahran.
DEVELİOĞLU, Ferit (1982), Osmanlıca-Türkçe Lügat, Ankara: Aydın Kitabevi.
ABDÜLAZÎM ED-DÎB (1993), “İmâmü’l-Harameyn Cüveynî”, DİA, C. VIII: 141-144.
El-Bündârî (1889), Zübdetü’n-Nusra ve nuhbetü’l-’usra, (nşr. M. Th. Houtsma), Leiden; Arapça neşri (1900), Kitâbü Târihi Devleti Âli Selçuk, Kahire; Türkçe trc., Kıvamüddin Burslan (1943), Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, İstanbul: Maarif Matbaası.
El-Hüseynî, Sadruddîn Ebu’l-Hasan Ali İbn Nâsır İbn Ali (1990), Ahbârü’d-Devleti’s-Selçukiyye, (trc. Necati Lugal), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
El-İsfehânî, Ebu Nuaym - İbnü’l-Cevzî (2003), Sahabeden Günümüze Allah Dostları, C. VII, İstanbul: Sebat Yayınları.
Ed-Dımeşkî, İbn Asâkîr (H. 1404/ M. 1984), Tebyînu kezibi’l-müfterî fî mâ nusibe ile’l-imâm Ebi’l-Hasan el-Eş’arî, Beyrut.
Er-Ravendî(1999), Muhammed v. Ali b. Süleyman, Râhat-üs-Sudûr ve Âyet-üs-Sürûr, C. I, (trc. Ahmed Ateş), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Eş-Şehristanî (2017), Milel ve Nihal (Dinler, Mezhepler ve Felsefi Sistemler Tarihi, (trc. Mustafa Öz), İstanbul: Litera Yayınları
İbnü’l-Cevzî (2014), Abdurrahman el-Muntazam Fî Târîhi’l-Ümem’de Selçuklular, (trc. Ali Sevim), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları
İbnü’l-Esîr (2016), el-Kâmil fî’t-Tarih, C. X, (trc. Abdulkerim Özaydın-Ahmet Ağırakça), İstanbul: Ocak Yayınları.
İbnü’l-Muvsalâyâ, Emînüddevle Ebû Sa‘d b. Ali, Resâilü Emînüddevvle (nşr. İsâm Mustafa Akle), Merkezu zâyid li’t-türâs ve’t-târîh, Devletü’l-İmârât el-Arabiyye el-Müttahide 2003.
İKBAL, Abbas (1984), El-Vezareti fi Ahdi’s-Selâçüka, (Farsçadan Arapçaya trc. Kemaleddin Hilmi), Kuveyt.
KALLEK, Cengiz (1993), “Dâmeganî”, DİA, C.VIII: 453-454.
KARA, Seyfullah (2006), Selçukluların Dinî Serüveni, İstanbul: Şema Yayınları.
KARADAŞ, Cağfer (2003), “Selçukluların Din Politikası”, İSTEM, II (1): 95-108.
KOCA, Ferhat (2001), “Selçukluların İslâm Hukuk Mezheplerine Bakışları”, I. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi, C. II: 29-53.
KÖYMEN, Mehmet Ali (1976), Tuğrul Bey ve Zamanı, İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları.
KÖYMEN, Mehmet Altay (2011), Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, C. III, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Mâverdî, el-Aḥkâmü’s-sulṭâniyye, Beyrut 1405/1985.
MEHMED ŞEREFEDDİN (1925), “Selçuklular Devrinde Mezâhib” Tarih Mecmuası, C. I, İstanbul.
MÜNECCİMBAŞI, Ahmed b. Lütfullah (2001), Câmiu’d-Düvel, C. I, (nşr. ve trc. Ali Öngül), İzmir: Kabalcı Yayınları.
NİZAMÜ’L-MÜLK (2018), Siyasetnâme, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
OCAK, Ahmet (2002), Selçukluların Dinî Siyaseti (1040-1092), İstanbul: Tarih ve Tabiat Vakfı Yayınları.
ÖZ, Mustafa (2007), “Râfizîler”, DİA, C. XXXIV: 396-397.
ÖZAYDIN, Abdülkerim (2002), “Kündürî”, DİA, C. XXVI: 454-555.
ÖZAYDIN, ABDÜLKERIM (2015), “Bağdat Nizâmiye Medresesi’nin İlk Müderrisi Ebû İshâk Eş-Şîrâzî Ve Medresenin Resm-i Küşâdı, Şarkiyat Mecmuası Sayı 26 (2015-1) 85-99.
ÖZGÜDENLİ, Osman Gazi (2004), “Ortaçağda İran: Zaman ve Mekân”, Name-i Aşina, VII (17-18): 83-114.
PİYADEOĞLU, Cihan (2012), Güneş Ülkesi Horasan - Büyük Selçuklular Dönemi ( 1040-1157 ), İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
SEVİM, Ali (1998), “Sıbt İbnü’l-Cevzî’nin Mir’âtü’z-Zamân Fî Tarihi’l-Âyan Adlı Eserindeki Selçuklularla İlgili Bilgiler I, Sultan Tuğrul Bey Dönemi”, Belgeler (Türk Tarih Belgeleri Dergisi), XVIII (22): 1-90.
SÜMER, Faruk (1999), “Dihkan”, DİA, C. IX: 289-290.
TALÛ, Mehmet (1991), “Bâharzî”, DİA, C. IV: 474.
TANERİ, Aydın (1967), “Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nda Vezirlik”, Tarih Araştırmaları Dergisi, V (8): 75-186.
TANERİ, Aydın, (1986), “Vezîr” İA, C. XIII: 309-314.
TURAN, Osman (2014), Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti, İstanbul: Ötüken Yayınları.
ÜZÜM, İlyas (2006), “Mücessime”, DİA, C. XXXI: 449-450.