ABBASÎLER’DEN SAFEVÎLER’E KARABAĞ’IN ASKERÎ-SİYASÎ TARİHİNE BAKIŞ

Geçen yüzyılın son çeyreğinden itibaren politik bir sorunun odağına çevrilen Karabağ’ın tarihi ve coğrafyası bilimsel araştırmalara daha sık konu olmaya başlamıştır. İlhanlılara kadar kaynaklarda adı Arran olarak geçen coğrafî mekân bundan sonraki dönemlerde daha çok Karabağ olarak anılır olmuştur. Takip eden tarihi dönemlerde Arran adı ile daha çok bölgenin ovalık kesimleri kastedilirken, dağlık kesimler Karabağ yahut Dağlık Karabağ olarak adlandırılmıştır. Bu çalışmanın amacı Güney Kafkasya’nın İslamlaşması ve Türkleşmesi sürecinde Karabağ’ın siyasî ve askerî tarihine ışık tutmaktır. Ortaçağ boyunca söz konusu coğrafyada meydana gelen siyasî-askerî olayların bölgenin etnik ve dinî durumu üzerinde ciddi etkisi olmuştur. Emevî ve Abbasîler’le başlayıp Büyük Selçuklularla devam eden Doğu Anadolu ve Güney Kafkasya’ya yönelik kilise politikası Gregoryen Ermeni kilisesinin bölgedeki nüfuzunun artmasına neden olmuştur. Şehirlerde ve ovalık kesimlerde İslamlaşma süreci devam ederken Karabağ’ın yüksek dağlık kesimlerindeki Hristiyan Alban nüfus hızla Ermenileşmeğe yüz tutmuştur.

Anahtar Kelimeler:

Arran, Kafkas Albanyası, Karabağ, Büyük Selçuklular, Atabegler, Akkoyunlu, Timurlu

OVERWIEV OF THE MILITARY-POLITICAL HISTORY OF KARABAKH FROM THE ABBASIDS TO THE SAFEVIDS

History and geography of Karabakh has become a frequently referred subject for scientific research after it became the subject of political conflict since the last quarter of the last century. The geographical area, which was named as Arran in sources until the Ilkhanids, was later referred to as Karabakh in the following periods. In the following historical periods, the name of Arran was mostly referring to the plains of the region, while the mountainous regions were called Karabakh or Nagorno-Karabakh. The aim of this study is to illuminate political and military history of Karabakh in the process of Islamization and Turkification in South Caucasus. Throughout the Middle Ages, the political-military events that took place in the region made a serious influence on the ethnic and religious situation of the region. The church policy for the Eastern Anatolia and South Caucasus, starting from the reign of the Umayyad and Abbasids and continuing up until the Great Seljuk period, caused the Gregorian-Armenian church to increase its influence in the region. While the Islamization process was continuing in urban areas and plains, the Christian Albanian population in high mountainous regions of Karabakh was rapidly subjected to Armenianization.

Keywords:

Arran, Caucasian Albania, Karabakh, Great Seljuks, Atabegs, Agh-Koyunlu, Timurid,

PDF

___

AKA, İsmail (1994), Mirza Şahruh ve Zamanı, (1405-1447), Ankara.
AKNERLİ, Grigor (1954), Moğol Tarihi, (Çev. H.D. Andreasyan), İstanbul.
ANONİM, (1993), Acâibü’d-Dünya, (Çev. L. Smirnova), Moskova.
ANONİM, (1999), Hudûd el-Âlem min el-Meşrîk ile’l-Mağrib, (haz. Y. el-Hadi), Kahire.
ANONİM, (1982), Letopis Kartli, (Çev. G. Tsulaya), Tiflis.
ATHAMINA, Khalil (2000), ‚Emevî Hilâfeti Döneminde Arap İskânı‛, (Çev. S. Yılmaz), Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 2, Sakarya, s. 213-226.
BAKIHANOV, Abbaskulu Ağa (1951), Gülistân-i İrem, Bakü.
BARTHOLD, Vasiliy (1965), Soçineniya, C. III, Moskova.
BELÂZURÎ, Ebü’l-Abbas Ahmed (1987), Futûhü’l-Büldân, (hzl. A. et-Tebba), Beyrut.
BİTLİSÎ, Şerefhan b. Şemseddin (1976), Şerefnâme, (Çev. Y. Vasilyeva), C. II, Moskova.
BUNDARÎ, İmadeddin Muhammed el-İsfahanî (1889), Kitab Zübdetü’n-Nusra ve Nuhbetü’l-U’sra, (Neşr. M. Houtsma), Leyden.
BÜNYADOV, Ziya (1985), Azerbaycan Atabeyleri Devleti, Bakü.
BÜNYADOV, Ziya (1989), Azerbaycan VII-IX Asırlarda, Bakü.
CÜVEYNÎ, Alâeddin Atâ‘ü’l-Mülk (1958), Tarih-i Cihân Guşâ, (Çev. J. Boyle), C, II, Cambridge.
DIMAŞKÎ, Şemseddin Ebû Abdullah (1923), Nuhbetü’d-Dehr fi Acâibü’l-Berr ve’l-Bahr, (Neşr. M.A. F. Mehren), Leipzig.
DRASKHANAKERTSİ, Ovanes (1984), İstoriya Armenii, (Neşr. M. O. Darbinyan-Melikyan), Erivan.
EBRÛ, Hafız (1317), Zeyl Câmi‘ü’t-Tevârih, Tahran.
EBÜ’L-FİDÂ, İmadeddin İsmail b. Ali (1840), Takvîm el-Büldân, (haz. M. Reinaud-De Slane McG.), Paris.
EHERÎ, Ebû Bekir el-Kutubî (1984), İstoriya Şeykha Uveysa, Bakü.
ERŞAHİN, Seyfettin (2002), Akkoyunlular, Siyasal, Kültürel, Ekonomik ve Sosyal Tarih, Ankara.
GANDZAKETSİ, Kirakos (1976), İstoriya Armenii, (Neşr. L. Khanlaryan), Erivan.
GOŞ, Mkhitar (1993), Alban Salnamesi, (Çev. Z. Bünyadov), Bakü.
GRİGORYAN, Grigor (1990), Oçerki İstorii Syunika IX-XV vv, Erivan.
HAMEVÎ, Şihabeddin Yâkut (1977), Mu’cemü’l-Büldân, C. II, Beyrut.
HUNECÎ, Fadlullah b. Rûzbihân (1987), Tarih-i Alâmara-yi Eminî, (Çev. V. Minorsky), Bakü.
HÜSEYNÎ, Hûrşah b. Kubad (1885), Târîh-i Elçi-yi Nizâm Şâhî, Chrestomatie Persiane, C. II, (Neşr. Ch. Schefer), Paris.
HÜSEYNÎ, Sadreddin Ebü’l-Hasan Ali (1933), Ahbâru’d-Devletü’s-Selçukiye, (Neşr. M. İkbal), Lahor.
HÜSEYNÎ, Sadreddin Ebü’l-Hasan Ali (1980), Ahbâru’d-Devletü’s-Selçukiye, (Çev. Z. Bünyadov), Moskova.
İBN ARABŞAH, Şihabeddin Ahmed (2007), Acâibü’l-Makdûr fi Târih-i Timur, (Çev. H. Bababekov), Taşkent.
İBN HALDUN, Veliyeddin Abdurrahman (1979), Kitâbü’l-İber ve Dîvânü’l-Mübteda ve’l-Haber, C. II, Beyrut.
İBN HORDÂDBEH, Ebü’l-Kâsım Übeydullah (1889), Mesâlikü’l-Memâlik, Leiden.
İBN MİSKEVEYH, Ebû Ali Muhammed (1921), Tecâribü’l-Ümem, (Çev. H. Amedroz), C. IV, Londra.
İBNÜ’l-ESÎR, İzzeddin Ali (1987), el-Kâmil fi’t-Tarih, (Çev. A. Ağırakça-Özaydın A), C. VII, VIII, IX, X, XI, XII, İstanbul.
İDRİSÎ, Şerif Ebü’l-Hasan Muhammed (Riyad 1989), Nüzhet el-Müştâk fî İhtirak el-Âfâk,.
İSTAHRÎ, İbrahim b. Muhammed (1927), el-Mesâlik ve’l-Memâlik, Leiden.
KALANKATUKLU, Moisey (Bakü 1993), Albaniya Tarihi, (Çev. Z. Bünyadov) Bakü.
KANAR, Mehmet (1993), Büyük Farsça-Türkçe Sözlük, İstanbul.
KAZVİNÎ, Hamdullah el-Müstevfî (1919), Nüzhet el-Kulûb, (çev. G. Le Strange), Londra.
KAZVİNÎ, Yahya b. Abdüllatif, Lübbü’t-Tevârih, Kitabhane-yi Meclîs-î Şûra-yî Milli, No: 4139/270.
KAZVİNÎ, Zekeriya Muhammed (1373), Asârü’l-Bilâd ve Ahbârü’l-İbâd, (Neşr. S.M.Şahmuradî), Tahran.
KOMİSYON (1873), A Narrative of Italian Travels in Persia in the Fifteenth and Sixteenth Centuries, (Neşr. Ch. Grey), Londra.
KOMİSYON (2007), Azerbaycan Tarihi, C. II, III, Bakü.
KOMİSYON (1962), İstoriya Gruzii, C. I, Tiflis.
KOMİSYON (1989), Karabağnâmeler, C. I, II, Bakü.
KUDAME B. CA’FER (1981), el-Harâc ve Sınaâtü’l-Kitabe, (Neşr. M. H. ez-Zübeydî), Bağdad.
MAKDİSÎ, Şemseddin Muhammed el-Beşşarî (2006), Ahsen et-Tekâsim fî Marifet el-Ekâlim, Tahran.
MARQUART, Joseph (1901), Ērānšahr, Berlin.
MATTHİEU D’ÉDESSE (1858), Chronique, (Neşr. E. Dulaurier), Paris.
MİNORSKY, Vladimir (1953), New Light On The Shaddadids Of Ganja, Studies In Caucasian History, Londra.
MİNORSKY, Vladimir (1958), A History of Shirvan and Darband, in the 10th-11th centrues, Londra.
MÜNECCİMBAŞI, Ahmed b. Lütfullah (1868), Sahâif el-Ahbâr, (Çev. A. Nedim), C. II, İstanbul, Matbaâ-yi Âmire.
NESEVÎ, Şihabeddin Muhammed b. Ahmed (1952), Siyretü’s-Sultân Celaleddin Mengüberti, (Neşr. A. Hamdî), Kahire.
NESİROV, Elnur (2006), Raşid Halifeler Döneminde Azerbaycan’ın Fethi, Bakü.
ONULLAHİ, Seyidağa (1982), XIII-XVII Asırlarda Tebriz Şeheri, Bakü.
ORBELIAN, Stephannos (1864), Histoire de la Siounie, (Neşr. M. Brosset), C. I, St-Petersbourg.
ORBELIAN, Stephannos (1866), Histoire de la Siounie, (Neşr. M. Brosset), C. II, St-Petersbourg.
PAPAZYAN, Akop (1956), Persidskiye Dokumentı Matenadarana, Erivan.
PATRIARCHE, Jean VI (1741), Histoire d’Armenie, (Çev. M.J. Saint-Martin), Paris.
PAYDAŞ, Kâzım (2006), ‚Timur’un Gürcistan Seferleri‛, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. XVI (1), Elazığ, s. 419-437.
PETRUŞEVSKİY, İ. P. (1949), Oçerki po İstorii Feodalnıkh Otnoşeniy v Azerbaydjane i Armenii v XVI-XIX vv, Leningrad.
REŞÎDEDDİN, Fadlullah (1952), Câmi‘ü’t-Tevârih, C. I, (Çev. L. Hetagurov-Smirnova, O), Moskova.
REŞÎDEDDİN, Fadlullah (1946), Câmi‘ü’t-Tevârih, C. III, (Çev. A. Arends), Moskova.
ROMANOVSKİY, Veniamin (1902), Oçerki iz İstorii Gruzii, Tiflis.
RUMLU, Hasan (1349), Ahsenü’t-Tevârih, (Neşr. A. Nevaî), Tahran.
SEVİM, Ali-Erdoğan MERÇİL (1995), Selçuklu Devletleri Tarihi, Siyaset, Teşkilât ve Kültür, Ankara.
STEPANENKO, Valeriy (1975), ‚Politiçeskaya Obstanovka v Zakavkazye v Pervoy Polovine XI v.‛, UrFU, Sbornik Nauçnıkh Trudov, ADSV, S. 11, Sverdlovsk, s. 124-132.
SÜMER, Faruk (1984), Kara Koyunlular, C. I, Ankara.
SÜMER, Faruk (1999), Oğuzlar, İstanbul.
ŞAMÎ, Nizameddin (1987), Zafernâme, (Çev. N. Lugal), Ankara.
TABERÎ, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerir (1383), Tarih-i Taberî, C. XIV, XV, Tahran.
TANERİ, Aydın (1977), Celaleddin Harezmşah ve Zamanı, Ankara.
TER-GEVONDYAN, Aram (1977), Armeniya i Arabskiy Khalifat, Erivan.
TİHRANÎ, Ebû Bekir (1998), Kitab-i Diyârbekriyye, (Çev. R. Şükürova), Bakü.
TOGAN, A. Zeki Velidî (1981), Umumî Türk Tarihi’ne Giriş, İstanbul.
VARDAN, Velikiy (1961), Vseobşaya İstoriya, (Çev. M. Emin), Moskova.
YAKUBÎ, Ahmed b. İshak (1382), Tarih-i Yakubî, (Çev. M. İ. Ayetî), C. II, Tahran.
YEZDÎ, Şerefeddin Ali (1887), Zafernâme, C. I, (Neşr. M. el-Haddâd), Kalkutta.
YILDIZ, Hakkı Dursun (1979), ‚Azerbaycan'da Hüküm Sürmüş Bir Türk Hânedânı Sâc Oğulları III‛, İstanbul Üniversitesi Tarih Dergisi, S. 32, İstanbul, s. 29-70.
YİNANÇ, M. Halil (1944), Türkiye Tarihi Selçuklular Devri, İstanbul.