Hüsün ve Kubhu Temellendirmede Âmidî’nin Mu’tezile ve Fahreddîn er-Râzî’ye Yönelttiği Eleştiriler

Fiillerdeki iyilik ve kötülüğün mahiyeti ve bilinmesi, kelâmcılar tarafından, fiillerin özlerinde iyi ve kötü değerlerini taşıyıp taşımadığı, aklın fiillerde bulunan bu değerleri vahiyden bağımsız olarak anlama imkânına sahip olup olmadığı, Allah’ın fiil ve hükümlerinin bu değerlerle olan ontik ilişkisi konuları temelinde tartışılmıştır. Mu’tezile fiillerdeki iyilik ve kötülüğün zâtî olduğunu, vahiy gelmeden öncede de aklın bunu anlayabileceğini savunurken, Eş’arîler, herhangi bir fiilin iyilik ya da kötülüğü ancak din tarafından hakkında hüküm verildikten sonra anlaşılabileceğini savunmuştur. Her iki görüş sahipleri, iddialarını temellendirmek için bazı deliller ileri sürmüştür. Konunun temellendirme boyutu aklî olduğu için aynı görüşü savunan bazı kelâmcılar, bir taraftan farklı deliller ile iddialarını ispatlamaya çalışırken diğer taraftan, kendisi ile aynı görüşü paylaştığı kelâmcıların delillerini tenkite tabi tutmuştur. Bunun en açık örneği, Şâfiî usûlcü ve Eş’arî kelâmcısı Seyfuddîn el-Âmidî’dir (ö. 631/1233). Âmidî, hem karşıt görüşü savunan Mu’tezile’nin hem de kendisi ile aynı görüşü paylattığı Fahreddîn er-Râzî’nin (ö. 606/1210) delillerini tenkit etmiştir. Bu araştırmada Mu’tezile’nin kendi iddialarını kanıtlamak için getirdiği iki istidlâlî on ilzâmî delilleri ile Râzî’nin öne sürdüğü yedi delile Âmidî’nin yönettiği eleştiriler incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Kelâm, Hüsün-Kubh, Mu'tezile, Âmidî, Râzî

Criticisms of Al-’Amīdī Against Mu’tazila and Fahreddīn Al-Rāzī In The Grounding of Husūn-Kubuh

PDF

___

Âmidî, Seyfuddîn. Ebkâru’l-Efkâr fî Usûli’d-Dîn. thk. Ahmed Muhammed el-Mehdî. 5 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kutub ve’l-Vesâiku’l-Kavmiyye, 2004.
Âmidî, Seyfuddîn. el-İhkâm fî Usûli’l-Ahkâm. thk. Abdullah b. Ali eş-Şehrânî vd. 5 Cilt. Riyâd: Daru’l-Fadîle, 2016.
Âmidî, Seyfuddîn. Ğâyetu’l-Merâm fî İlmi’l-Kelâm. thk. Hasan mahmûd Abdullatif. Kahire, 1971.
Âmidî, Seyfuddîn. Muntehe’s-Sûl fî İlmi’l-Usûl. thk. Yahya Salih Muhammed et-Tâî. 2 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle Nâşirûn, 2018.
Aslan, Abdulgaffar. Kelâm İlminde Hüsün ve Kubuh Meselesi. İzmir: Dokuzeylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1991.
Bûtî, Ramazan, Kubra’l-Yekîniyyâti’l-Kevniyye-Vucûdu’l-Halik ve Vâzifetu’l-Mahlûk- (Beyrut: Daru’l-Fikr, 2016), 154.
Cârunnebî, Abdullah Muhammed. el-Hüsn ve’l-Kubh beyne’l-Muʿtezile ve Ehli’s-sünne. Mekke: Câmiatü Ümmi’l-Kurâ, Yüksek Lisans Tezi, 1981.
Cürcânî, Seyyid Şerîf. Mu’cemu’t-Tarîfât. Kahire: Daru’l-Fadile, ts.
Cürcânî, Seyyid Şerif. Şerhu’l-Mevâkif. 8 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
Cüveynî, İmâmu’l-Harameyn. Kitâbu’l-İrşâd ilâ Kavâtii’l-Edille Fî Usûli’l-İ’tikâd. thk. Ahmed Abdurrahim es-Sâyih, Tevfik Ali Vehbe. Kahire: Mektebetu’s-Sekâfeti’d-Diniyye, 2009.
Çelebi, İlyas. “Klasik Bir Kelâm Problemi: Hüsün-Kubuh”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16-17 (1999 1998), 55-121.
Debûsi, Kadı Ebu Zeyd Ubeydullah b. Ömer. Takvimu’l-Edille. thk. Halil Muhyiddin el-Meys. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
Ferîd Ceber vd. Mevsûatu Mustalahâti İlmi’l-Mantık inde’l-Arab. Lübnan / Beyrut: Mektebetu Lübnân Nâşirûn, 1996.
Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-İktisâd fi’l-İ’tikâd. thk. Enes Muhammed Adnân eş-Şerfâvî. Beyrut: Dâru’l-Minhâc, 2019.
Gazalî, Ebu Hamid Muhâmmed b. Muhammed. el-Mustasfâ min İlmi’l-Usûl thk: Süleyman el-Eşkar. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 2010.
Hîtû, Muhammed b. Hasan. el-Vecîz fî Usûli’t-Teşrî’il-İslâmî. Beyrût: Müessesetü’r-Risale, 2009.
İbn Hâcib, Cemâleddîn Ebî Ömer Osman. Muhasaru’l-Müntehe’s-Sûli ve’l-Emel fî İlmeyi’l-Usûli ve’l-Cedel. thk. Nezîr Hamâd. Beyrut: Dâru ibn Hazm, 2006, 2.
İbn Manzûr. Lisanü’l-Arab. thk. Abdullah Ali el-Kebir vd. Kahire: Darul Mearif, ts.
İbn Neccâr, Muhammed b. Ahmed b. Abdilaziz. Şerhu’l-Kevkebi’l-Munîr. thk. Muhammed ez-Zuhaylî, Nezîh Hammâd. 4 Cilt. Riyâd: Mektebu’l-Abîkân, 1993.
İbn Teymiyye, Ebu’l-Berekât Abdusselâm. el-Hasene ve’s-Seyyiʾe, ts.
Îcî, Adududdîn Abdurrahman b. Ahmed el-. el-Mevâkıf fî İlmi’l-Kelâm. Beyrût: Âlemu’l-Kutub, ts.
Kâdî Abdulcebbar. Şerhu’l-Usûli’l-Hamse. thk. Abdulkerin Osman. Kahire: Mektebetu Vehbe, 1996.
Kâdî Abdülcabbâr. el-Muğnî fî ebvâbi’t-Tevhidi ve’l-Adl. thk. Mahmud Muhammek Kasım, ts.
Kâdî Abdülcabbâr. Kitabu’l-Mecmû’ fi’l-Muhît bi’t-Teklîf. thk. Jan Peters. Beyrût: Dâru’l-Meşrik, 1986.
Maraz, Hüseyin. Mu’tezile’de istihkak teorisi (Mükâfat ve cezanin hak edilmesi). Malatya: İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
Nesefî, Ebu’l-Muîn Meynûn b. Muhammed. Tebsiratu’l-Edille fî Usûli’d-Dîn. thk. Hüseyin Atay. 2 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 1993.
Neşşâr, Ali Sâmî. Neş’etü’l-Fikri’l-Felsefî fi’l-İslâm. 3 Cilt. Kahire: Dâru’l-Meârif, ts.
Öner, Necati. Klasik Mantık. Ankara: Divan Kitap, 2011.
Özdemir, İbrahim. Fıkıh Usûlünde Ta’lîl Tartışmaları. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2016.
Özdemir, İbrahim. “Mu’tezile’de Hüsün-Kubuh ve Kelâmî Ta’lîl”. BÜİFD 1/13 (2019), 11-35.
Parlak, Muzaffer. Hüsün-Kubuh İyilik ve Kötülüğün Kayanğı. Ankara: Ankara Okulu, 2016.
Pehlivan, İbrahim. İlk Matüridîlere Göre Hüsün-Kubuh Meselesi. İstanbul: MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1985.
Pezdevî, Fahru’l-İslâm Ali b. Muhammed el-. Usûlü’l-Bezdevî (Kenzu’l-Vusûl ila Ma’rifeti’l-Usûl). thk. Sâid Bektaş. Beyrut: Daru’l-Beşairi’l-İslamiyye, 2016.
Platon. Ahlâk Felsefesinin Temel Problemleri Seçme Metinler. çev. Hümeyra Özturan. Ankara: Nobel Yayıncılık, 2015.
Râzî, Fahreddîn Muhammed b. Ömer. Nihâyetu’l-Ukûl fî Dirâyeti’l-Usûl. thk. Said Abullatif Fûde. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’z-Zehâir, 2015.
Râzî, Fahreddîn Muhammed b. Ömer. el-Mahsûl fî İlmi-Usûli’l-Fıkh. thk. Taha Câbir Feyyâz Alvânî. 6 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risale, ts.
Serahsî, Şemsü’l-Eimme Muhammed b. Ahmed. Usûlü’s-Serahsî. thk. Ebû’l-Vefâ el-Afgânî. 2 Cilt. Beyrût: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1993.
Sübkî, Tâceddîn. Cemu’l-Cevâmi’ fî Usûli’l-Fıkh. thk. Akîle Hüseyn. Beyrut: Dâru ibn Hazm, 2011.
Şehrîstânî, Abdulkerim. Nihâyetu’l-İkdâm fî İlmi’l-Kelâm. Kahire: Mektebetu’s-Sekâfeti’d-Diniyye, 2009.
Şehristânî, Ebû’l-Feth Muhammed b. Abdilkerim. el-Milel ve’n-Nihal. thk. Ahmed Fehni Muhammed. 3 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1992.
Teftâzânî, Sa’duddin b. Ömer. Şerhu’l-Makâsıd. thk. Abdurrahaman Umeyre. 5 Cilt. Beyrût: Âlemu’l-Kutub, 1998.
Tûfî, Necmeddîn Ebû Rabî’ Süleyman. Der’u’l-Kavli’l-Kabîh bi’t-Tahsîn ve’t-Takbîh. Riyâd: ed-Dâru’l-Arabiyye, 2005.
Yusufoğlu, Kazim, Âmidî’nin Ta’lîl Anlayışı (Malatya: İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022).