Abbâsîler’in Kuruluş Döneminde Edip Bürokrat Tipolojisinin Mağrur Bir Örneği: Umâre B. Hamza

Emevîler’in son dönemlerinde mevâlî kökenli kâtipler yönetimde söz sahibi olmaya ve entelektüel yönleriyle dikkat çekmeye başlamıştır. Kültürel açıdan donanımlı ve idarî hayatta tecrübe kazanmış bu kişiler, İslam dünyasında edip bürokrat tipolojisinin ortaya çıkmasını sağlamışlardır. Bunlardan biri olan Umâre b. Hamza (ö. 199/814-15 [?]) Abbâsîler’in kuruluş yıllarında üst düzey bir kâtip ve devlet adamı olarak öne çıkmıştır. Umâre’nin aşırı kibirli yönü deyimlere konu olmuştur. Abbâsî halifeleri yararlılığı ve kabiliyetinden ötürü onun bu özelliğine katlanmışlardır. Resmî ve şahsî mektupları oldukça beğenilen Umâre, bu sayede 3-4/9-10. yüzyıl İslam dünyasının ilk on belâgat ustası arasında anılmıştır. Kâtip, harâc âmili, vali ve diplomat olarak başından geçen çeşitli olaylar ve ilginç kişiliği nedeniyle hakkında çok sayıda anekdot kaydedilmiştir. Mevâlîden olması, zındıklıkla itham edilmesi, halifelere karşı minnetsiz tavırları, mağrur edası, sahip olduğu servet, cömertliği, Bizans elçiliği görevi ve yazdıklarının mahiyeti gibi hususlar, Abbâsîler’in ilk dönemine pek çok açıdan ışık tutmaktadır. Bu makalede Umâre b. Hamza’nın hayatı ve şahsiyeti, dönemin şartları ve önde gelen simalarıyla beraber ele alınmaktır. Bunun yanı sıra mevâlînin Abbâsîler’in erken dönemindeki konumu ve etkinliği Umâre örneği üzerinden işlenmektedir.

Anahtar Kelimeler:

İslam Tarihi, Abbâsî Devleti, Kâtip, Bürokrasi, Mevâlî, Himaye

An Arrogant Example of Intellectual Bureaucrat Typology In The Early Abbasids: ʿUmāra b. Ḥamza

In the last period of the Umayyads, some clerks of mawālī origin began to have a voice in the administration and to draw attention to their intellectual aspects. These people, culturally equipped and experienced in administrative life, provided the emergence of the adīb (enlighted writer/man of letters) bureaucrat typology in the Islamic world. One of them, ʿUmāra b. Ḥamza (d. 199/814-15 [?]) came forward as a high-level clerk and statesman during the establishment years of the Abbasids. ʿUmāra has an extremely arrogant aspect, which was the subject of idioms. The Abbasid caliphs put up with this feature because of his usefulness and ability. ʿUmāra’s official and personal letters were highly appreciated; for this reason, he was mentioned among the top ten masters of eloquence in the 3-4th/9-10th century of the Islamic world. Many anecdotes have been recorded about him due to the various events he experienced as a clerk, tax administrator, governor and diplomat, and his interesting personality. Issues such as being a mawālī, being accused of zindīq, ungrateful attitudes towards the caliphs, haughty attitude, wealth, generosity, his duties such as being an ambassador to Byzantium, and the nature of his writings shed light on the first period of the Abbasids in many ways. In this article, ʿUmāra b. Ḥamza’s life and personality are discussed, together with the conditions of the period and prominent figures. In addition, the position and activity of the mawālī class in the early Abbasid period are explained through the example of ʿUmāra.

Keywords:

Islamic History, Abbasid Caliphate, Clerk, Bureaucracy, Mawālī, Patronage,

PDF

___

Altıkulaç, Tayyar. “İkrime el-Berberî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/40-42. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
Avcı, Casim. İslâm Bizans İlişkileri. İstanbul: Klasik Yayınları, 2003.
Aykon, Necati. Devlet İçinde Devlet Bermekîler. Ankara: ÖKM Yayınları, 2018.
Belâzürî, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Yahyâ. Ensâbü’l-Eşrâf. thk. Süheyl Zekkâr. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1996.
Belâzürî, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Yahyâ. Fütûhu’l-Büldân. thk. Abdullah E. et-Tabbâ‘ – Ömer E. et-Tabbâ‘. Beyrut: Müessesetü’l-Meârif, 1987.
Bennâ, Muhammed Abdüssettâr. “Umâre b. Hamza 199 h/814 m”. el-Mu’temer ed-Devlî es-Sâdis: el-Mevrûsâtu’l-Kadîme beyne’ş-Şefâhiyye ve’l-Kitâbiyye ve’t-Tecsîd. 2/295-342. Kahire: Câmiatu Ayni’ş-Şems: Merkezu’d-Dirâsât el-Berdiyye ve’n-Nukûş, 2005.
Bîrûnî, Ebü’r-Reyhân Muhammed b. Ahmed. el-Cemâhir fi’l-Cevâhir. thk. Yûsuf el-Hâdî. Tahran: İntişârât-ı İlmî ve Ferhengî, 1995.
Câhız, Ebû Osman Amr b. Bahr. “Fazlu Hâşim alâ Abdişşems”. er-Resâilu’s-Siyâsiyye. thk. Ali Ebû Mulhim. 407-460. Beyrut: Dâr ve Mektebetu’l-Hilâl, 2002.
Cehşiyârî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdûs. Kitâbü’l-Vüzerâ ve’l-Küttâb. thk. İbrahim Salih. Abudabi: el-Mecmau’s-Sekâfî, 2009.
Cevâlikî, Ebû Mansûr Mevhûb b. Ahmed. el-Mu‘arreb mine’l-Kelâmi’l-A‘cemî alâ Hurûfi’l-Mu‘cem. thk. Ahmed M. Şâkir. Kahire: Dâru’l-Kütüb, 1969.
Chokr, Melhem. İslâm’ın Hicrî İkinci Asrında Zındıklık ve Zındıklar. çev. Ayşe Meral. İstanbul: Anka Yayınları, 2002.
Demircan, Adnan. İslâm Tarihi’nin İlk Döneminde Arap-Mevali İlişkisi. İstanbul: Beyan Yayınları, 2015.
Demirci, Mustafa. İslâm’ın İlk Üç Asrında Toprak Sistemi. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2003.
Eskin, Ümit. Abbâsîler Döneminde Valilik. İstanbul: Siyer Yayınları, 2022.
Ezdî, Ebû Zekeriyyâ Yezîd b. Muhammed. Târîhu’l-Mevsıl. thk. Ahmed A. Mahmûd. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006.
Hâlidî, Ebû Bekir Muhammed b. Hâşim - Hâlidî, Ebû Osman Saîd b. Hâşim. Kitabü’t-Tuhaf ve’l-Hedâyâ. thk. Sâmî ed-Dehhân. Kahire: Dâru’l-Meârif, 1956.
Halîfe b. Hayyât, Ebû Amr eş-Şeybânî. Târîh. thk. Ekrem Ziyâ el-Ömerî. Riyad: Dâru Taybe, 1985.
Hamza el-İsfahânî, Ebû Abdullah Hamza b. Hasan. el-Emsâlu’s-Sâdire an Buyûti’ş-Şi‘r. thk. Ahmed ed-Dubeyb. Beyrut: Dâru’l-Medâri’l-İslâmî, 2009.
Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali. Târîhu Medîneti’s-Selâm: Târîhu Bağdâd. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 17 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2001.
Hicâb, Muhammed Nebîh. Belâğatü’l-Küttâb fi’l-Asri’l Abbâsî. Mekke: Mektebetu Tâlibi’l-Câmiî, 1986.
Howatson, M. C. Oxford Antikçağ Sözlüğü. çev. Faruk Ersöz. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2015.
Husrî, Ebû İshak İbrahim b. Ali. Zehrü’l-Âdâb ve Semerü’l-Elbâb. thk. Salâhaddin el-Hevârî. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2001.
İbn Ebû Avn, Ebû İshak İbrahim b. Muhammed. el-Ecvibetü’l-Müskite. thk. Meyy A. Yûsuf. Kahire: Ayn li’d-Dirâsât, 1996.
İbn Ebû Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed. el-Cerh ve’t-Ta‘dîl. 9 Cilt. Haydarabad, 1953.
İbn Hallikân, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtu’l-A‘yân ve Enbâu Ebnâi’z-Zamân. thk. İhsan Abbas. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1977.
İbn Hamdûn, Ebü’l-Meâlî Muhammed b. Hasan. et-Tezkiretü’l-Hamdûniyye. thk. İhsan Abbas - Bekir Abbas. 10 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1996.
İbn Hanbel, Ebû Abdurrahman Abdullah b. Ahmed. Kitâbü’s-Sünne. thk. Muhammed S. el-Kahtânî. 2 Cilt. Demmam: Dâru İbni’l-Kayyim, 1986.
İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim. Uyûnu’l-Ahbâr. thk. Muhammed el-İskenderânî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, 1994.
İbn Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemâleddin Yûsuf. en-Nücûmü’z-Zâhire fî Mülûki Mısr ve’l-Kâhire. thk. Muhammed H. Şemseddin. 16 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
İbnü’d-Deccâcî, Ebü’l-Hasan Sa‘dullah b. Nasr. Sefetu’l-Mulah ve Zevhu’t-Terah. thk. Hâlid A. M. es-Süveydî. Dımaşk: Müessesetü Beyne’n-Nehreyn, 2005.
İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Abdurrahman b. Ali. el-Muntazam fî Târîhi’l-Mülûk ve’l-Ümem. thk. Muhammed A. Atâ - Mustafa A. Atâ. 19 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasan İzzeddin Ali b. Muhammed. el-Kâmil fi’t-Târîh. thk. Ömer Abdüsselâm et-Tedmürî. 11 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 2012.
İbnü’l-Fakîh, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed. Kitâbü’l-Büldân. thk. Yûsuf el-Hâdî. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 2009.
İbnü’l-Ferrâ, Ebû Ali el-Hüseyin b. Muhammed. Kitâbü Rusuli’l-Mülûk ve men Yasluhu li’r-Risâleti ve’s-Sifâre. thk. Salâhaddin Müneccid. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Cedîd, 1972.
İsfahânî, Ebü’l-Ferec Ali b. Hüseyin. Kitâbü’l-Eğânî. thk. İhsan Abbas v.dğr. 25 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 2008.
Kadı Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasan Abdülcebbâr b. Ahmed. Fazlu’l-İ‘tizâl ve Tabakâtü’l-Mu‘tezile. thk. Fuâd Seyyid. Beyrut: Dâru’l-Fârâbî, 2017.
Lebîb Efendi, Mehmed. Cevâhir-i Mültekâ: Keşfedilen Cevherler. ed. Hasan Karayiğit. 2 Cilt. İstanbul: Büyüyenay Yayınları, 2014.
Mizzî, Ebü’l-Haccâc Yûsuf b. Abdurrahman. Tehzîbü’l-Kemâl fî Esmâi’r-Ricâl. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 35 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1992.
Muhammed, İdris Süleyman. “Umâre b. Hamza: Sîretuhu’z-Zâtiyye ve Alâkatuhu bi’s-Sultati’l-Abbâsiyye”. Âdâbu’r-Râfideyn 34 (2001), 233-248.
Müberred, Ebü’l-Abbas Muhammed b. Yezîd. el-Kâmil. thk. Muhammed A. ed-Dâlî. 4 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2013.
Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. İshak. el-Fihrist. thk. Eymen Fuâd Seyyid. 2 Cilt. London: Müessesetü’l-Furkân li’t-Türâsi’l-İslâmî, 2014.
Onat, Hasan. “İbâhiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/252-254. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
Öz, Mustafa. “Zındık”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/390-391. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
Polatoğlu, Selahattin. Abbâsî Devleti’nde Kâtipler (132-334/750-945). Ankara: Ankara Üniversitesi, 2022.
Safedî, Ebü’s-Safâ Halil b. Aybek. el-Vâfî bi’l-Vefeyât. thk. Ahmed el-Arnaût - Türkî Mustafa. 29 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2000.
Safvet, Ahmed Zeki. Cemheretü Resâili’l-Arab. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-İlmiyye, ts.
Seâlibî, Ebû Mansûr Abdülmelik b. Muhammed. Letâifü’l-Meârif. thk. P. De Jong. Leiden: Brill, 1867.
Seâlibî, Ebû Mansûr Abdülmelik b. Muhammed. Simâru’l-Kulûb fi’l-Muzâf ve’l-Mansûb. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim. Kahire: Dârü’l-Meârif, ts.
Shaban, M. A. Islamic History: A New Interpretation. 2 Cilt. Cambridge: Cambridge University Press, 1976.
Şerîf el-Murtaza, Ebü’l-Kâsım Ali b. Hüseyin. Emâlî: Gurerü’l-Fevâid ve Dürerü’l-Kalâid. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim. 2 Cilt. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1954.
Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Târîhu’t-Taberî: Târîhu’r-Rusul ve’l-Mülûk. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim. 11 Cilt. Kahire: Dâru’l-Meârif, 1962.
Tenûhî, Ebû Ali Muhassin b. Ali. el-Ferec ba‘de’ş-Şidde. thk. Abbûd eş-Şâlcî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1978.
Tenûhî, Ebû Ali Muhassin b. Ali. Nişvâru’l-Muhâdara ve Ahbâru’l-Müzâkere. thk. Abbûd eş-Şâlcî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1995.
Tevhîdî, Ebû Hayyân Ali b. Muhammed. el-Besâir ve’z-Zehâir. thk. Vedâd el-Kâdî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1988.
Tevhîdî, Ebû Hayyân Ali b. Muhammed. es-Sadaka ve’s-Sadîk. thk. İbrahim el-Kîlânî. Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-Muâsır, 1998.
Ya‘kûbî, Ahmed b. Ebû Ya‘kûb İshak İbn Vâzıh. el-Büldân. thk. Muhammed E. Dannâvî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
Yâkût, Ebû Abdullah Yâkût b. Abdullah el-Hamevî. Mu‘cemü’l-Büldân. 5 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1977.
Yâkût, Ebû Abdullah Yâkût b. Abdullah el-Hamevî. Mu‘cemü’l-Üdebâ: İrşâdü’l-Erîb ilâ Ma‘rifeti’l-Edîb. thk. İhsan Abbas. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1993.
Zehebî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. Siyeru A‘lâmi’n-Nubelâ. thk. Şuayb el-Arnaût. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1988.
Zehebî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. Târîhu’l-İslâm ve Vefeyâtü’l-Meşâhir ve’l-A‘lâm. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî. 52 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1991.
Zübeyr b. Bekkâr, Ebû Abdullah. Ahbâru’l-Muvaffakiyyât. thk. Sâmî Mekkî el-Ânî. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 2008.
Zübeyr b. Bekkâr, Ebû Abdullah. Cemheretu Nesebi Kureyş ve Ahbâruhâ. thk. Abbas Hânî el-Cerrâh. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2010.