Meşşâî felsefede varlık, bilgi ve değer ekseninde ilke kavramı

İlke (arkhe) kavramı filozofun düşünme eylemindeki dayanağı oluşturması açısından merkezi bir kavramdır. Filozofun ilke kavramını kabul etmesi, ona verdiği anlam boyutları ve bu ilkelerin kaynağına dair yaptığı izah, onun felsefî kimliğini oluşturacak özelliktedir. Zira ilke, var oluşun ve bilginin kendisinden çıktığı kaynaktır. Aristoteles’in sözlük niteliğinde olan Metafizik’in “Delta” kitabının ilk maddesinde ele aldığı bu kavram daha sonra İslam felsefesinin baskın geleneği olan Meşşâî gelenekte de önemini muhafaza ederek nazarın konusu olmuştur. Bu çalışmada öncelikle ilke kavramının Aristoteles’in sisteminde ve Fârâbî ve İbn Sînâ’nın görüşlerine istinaden Meşşâî gelenekte hangi anlamlarda kullanıldığı, bu anlamların kesin bilginin imkânı başta olmak üzere hangi felsefî kabullere işaret ettiği ele alınacaktır. Daha sonra bu felsefî sistemlerde ilke kavramının ontoloji, epistemoloji ve ahlak alanlarında karşılıklarının ne olduğu incelenecektir. Bu bağlamda varlık ve iyi kavramları ile doğru düşünmenin ilkeleri olan özdeşlik, çelişmezlik, üçüncü halin imkansızlığı ilkeleri ele alınacaktır. Son olarak ise tasavvur ve tasdik türünden olan bu ilkelerin insanda doğuştan mı olduğu yoksa tecrübeye mi dayandığı tartışması dikkate alınarak ilkelerin kaynağı hakkındaki görüşlere yer verilecektir. Bütün bu incelemenin birbiriyle irtibatlandırılması sonucunda “kendisi burhan olanın burhanı olmaz”, ilkesine binâen bilginin ilkelerinin kabul edilmesinin varlığın tek bir ezelî ilkeye dayandırılmasıyla kopmaz bir ilişkiye sahip olduğu düşüncesi ortaya konacaktır.

Anahtar Kelimeler:

İlke (arkhe), Aristoteles, Meşşâî gelenek, akıl, burhan.

The concept of "principle" in Peripatetic philosophy on the basis of existence, knowledge and value

The concept of the first principle (arche) is a central concept in terms of forming the basis of the philosopher's act of thinking. The philosopher's acceptance of the concept of principle, the dimensions of meaning he gave to it and the explanation he made about the source of these principles are in the feature of forming his philosophical identity. Because principle is the source from which existence and knowledge emerge. This concept, which Aristotle dealt with in the first article of the dictionary Metaphysics, "Delta", later became the subject of thought, preserving its importance in the Peripatetic tradition, which is the dominant tradition of Islamic philosophy. In this study, first of all, it will be discussed in which meanings the concept of principle is used in Aristotle's system and in the Peripatetic tradition based on the views of Fārābī and Ibn Sīnā, and which philosophical assumptions these meanings indicate, especially the possibility of precise knowledge. Then, the equivalents of the concept of principle in these philosophical systems in the fields of ontology, epistemology and ethics will be examined. In this context, the concepts of existence and good, as well as the principles of correct thinking, the principle of identity, the principle of non-contradiction, and the the law of excluded third will be discussed. Finally, the views on the source of the principles will be given, taking into account the discussion of whether these principles, which are in the form of concept and approval, are innate in humans or based on experience. As a result of associating all this analysis with each other, the idea that the acceptance of the principles of knowledge based on the principle of "the one who is proven has no proof" will have an inseparable relationship with basing the existence on a single eternal principle.

Keywords:

İlke (arkhe), Aristoteles, Meşşâî gelenek, akıl, burhan.,

PDF

___

Aristoteles. (1996). Metafizik (A. Arslan, Çev.; 2. bs). Sosyal Yayınları.
Aristoteles. (2005a). İkinci Çözümlemeler (A. Houshiary, Çev.). Yapı Kredi Yayınları.
Aristoteles. (2005b). Nikomakhos’a Etik (S. Babür, Çev.). Kebikeç Yayınları.
Arslan, A. (1999). Felsefeye Giriş. Vadi Yayınları.
Arslan, A. (2017). İlkçağ Felsefe Tarihi 3: Aristoteles. İstanbul Bilgi Üniversitesi.
Aydınlı, Y. (1997). İbn Bâcce’nin İnsan Görüşü. İFAV.
Aydınlı, Y. (2000). Fârâbi’de Tanrı-İnsan İlişkisi. İz Yayıncılık.
Aydınlı, Y. (2008). Fârâbî. İSAM Yayınları.
Cengiz, Y., & Çınar, S. (2018). İslam Düşüncesinde Vicdan Kavramı. Nobel Akademik Yayıncılık.
Cihan, A. K. (1998). İbn Sina ve Gazali’de Bilgi Problemi. İnsan Yayınları.
Çankı, M. N. (2021). Büyük Felsefe Lûgatı (R. Alpyağıl, Ed.; C. 1-3). İz Yayıncılık.
Dişkaya, A. (2021). Aklın Sınırlarında Metafizik -Felsefi Akledilirler Öğretisi-. Ketebe Yayınları.
Duralı, Ş. T. (2021). Sorun Nedir? Dergah Yayınları.
el-Fârâbî, E. N. (1971). Fusûlün Münteze’a (F. M. en-Neccâr, Ed.). Dâru’l-Meşrık.
el-Fârâbî, E. N. (1986a). Es-Siyâsetü’l Medeniyye. Dâru’l-Meşrik.
el-Fârâbî, E. N. (1986b). Kitâbu’l-Cedel. İçinde El-Mantık ’inde’l-Fârâbî. Dâru’l-Meşrık.
el-Fârâbî, E. N. (2009). Kitâbu Mûsîka’l-Kebîr: C. I (G. A. Haşebe, Ed.). Dâru’l-Kütüb ve’l-Vesâ’iki’l-Kavmiyye.
El-Câbirî, M. Â. (2000). Arap-İslâm Kültürünün Akıl Yapısı (B. Köroğlu & H. Hacak, Çev.). Kitabevi.
el-Fârâbî. (1961). Feslefetü Aristûtâlîs (Muhsin Mehdî, Ed.). Dâru’l-Mecelleti’ş-Şi’r.
Emiroğlu, İ. (2005). Klasik Mantığa Giriş (3. bs). Elis Yayınları.
Fârâbî. (1961). Fusûl al-Madanî -Aphorisms of The Statesman (D. M. Dunlop, Çev.). Cambridge University Press.
Fârâbî. (2003). Felsefenin Temel Meseleleri (Uyûnü’l-Mesâil). İçinde M. Kaya (Çev.), İslam Filozoflarından Felsefe Metinleri. Klasik Yayınları.
Fârâbî. (2008). Kitâbu’l-Burhân (Ö. M. Alper & Ö. Türker, Çev.). Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
Fârâbî. (2018a). El-Medînetü’l-Fâzıla -Tanrı Âlem İnsan- (Y. Aydınlı, Çev.). Litera Yayıncılık.
Fârâbî. (2020a). Es-Siyâsetü’l-Medeniyye -Mevcutların İlkeleri- (Y. Aydınlı, Çev.). Litera Yayıncılık.
Fârâbî. (2020b). Kitâbü’l-Mille -Din Üzerine- (Y. Aydınlı, Çev.). Litera Yayıncılık.
Fârâbî, E. N. (2018b). Mantığa Giriş Risaleleri (Y. Aydınlı, Çev.). Litera Yayıncılık.
Gazâli. (2002). Felsefenin Temel İlkeleri-Makasıd el-Felasife (C. Erdemci, Çev.; 2. bs). Vadi Yayınları.
Gutas, D. (2004). İbn Sînâ’nın Mirası (M. C. Kaya, Çev.). Klasik Yayınları.
Haklı, Ş. (2008). İslam Felsefesinde Metafizik Bilgi, İmkanı ve Değeri. Lider Matbaacılık.
Hammond, R. (2001). Farabi Felsefesi ve Ortaçağ Düşüncesine Etkisi (U. Nutku & G. Küken, Çev.). Alfa Yayınları.
Ierodiakonou, K. (2012). The Notion of Enargeia in Helenistic Philosophy. Içinde B. Morison & K. Ierodiakonou (Ed.), Episteme, etc.: Essays in Honour of Jonathan Barnes (ss. 60-73). Oxford University Press.
İbn Sînâ. (2004). Kitâbu’ş-Şifa-Metafizik I (E. Demirli & Ö. Türker, Çev.). Litera Yayıncılık.
İbn Sînâ. (2005a). İşaretler ve Tembihler (E. Demirli, A. Durusoy, & M. Macit, Çev.). Litera Yayıncılık.
İbn Sînâ. (2005b). İşaretler ve Tembihler (A. Durusoy, M. Macit, & E. Demirli, Çev.). Litera Yayıncılık.
İbn Sînâ. (2006). II. Analitikler (Ö. Türker, Çev.). Litera Yayıncılık.
Jones, W. T. (2006). Klasik Düşünce/Batı Felsefesi Tarihi 1. Cilt. Paradigma Yayınları.
Kayar, E. (2011). Aristoteles’te İlke Sorunu [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. İstanbul Üniversitesi.
Küyel, M. T. (1990). Fârâbî’nin Bazı Mantık Eserleri. Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
Lee, H. D. P. (1935). Geometrical Method and Aristotle’s Account of First Principles. The Classical Quarterly, 2, 113-124.
Moser, P. K. (2018). Oxford Epistemoloji (H. Y. Başdemir & N. Mehdiyev, Çev.). Adres Yayınları.
Özturan, H. (2013). Akıl ve Ahlâk -Aristoteles ve Fârâbî’de Ahlâkın Kaynağı- (2. bs). Klasik Yayınları.
Peker, H. (2000). İbn Sina’nın Epistemolojisi. Arasta Yayınları.
Peters, F. E. (2004). Antik Yunan Felsefesi Terimleri Sözlüğü (H. Hünler, Çev.). Paradigma Yayınları.
Ross, D. (2002). Aristoteles (Z. Kurtoğlu, İ. O. Anar, & Ö. Y. Kavasoğlu, Çev.; 2. bs). Kabalcı Yayınları.
Sarı, M. A. (2011). Aristoteles’te İlk İlkelerin Bilgisi ve Nous Üzerine. Kaygı, 16, 123-131.
Tekin, A. (2017). Varlık ve Akıl-Aristoteles ve Fârâbî’de Burhan Teorisi. Klasik Yayınları.
Türker, Ö. (2022). İnsan Olmanın Hafifliğine Ermek: Özgürlük. Teklif, 3.
Türker-Küyel, M. (1990). Fârâbî’nin “Şerâ’it ul-Yakîn”i. Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.