Işknâme ve Gül ü Hüsrev’de yeniden yazılan ortak hikâyeler

Bu makalenin odağında on dördüncü yüzyılın sonu ile on beşinci yüzyılın başlarına tarihlenen iki mesnevide yer alan iki ortak hikâye vardır. İncelenen mesnevilerden birincisi, adının Mehmed/Muhammed olduğu bilinen bir şair tarafından yazılmış, akademik literatüre ilk kez Işknâme (1398) adıyla tanıtılmış ve kaynağı henüz keşfedilmemiş olan bir mesnevidir. İkinci mesnevi ise, Tutmacı adıyla anılan bir şair tarafından Farsçadan çevrilmiş olan Gül ü Hüsrev’dir (1406). Her iki mesnevinin de yazarları hakkında günümüze ulaşmış bir bilgi yoktur. Işknâme mesnevisinin kurgusu âşıkların kavuşma – ayrılık – kavuşma maceraları açısından Gül ü Hüsrev ile benzerdir. Her iki mesnevi de kurgu ve içerikleriyle şehzade ışknâmeleri olarak tanımlanan mesnevi geleneğinin bir parçasıdır. Bu makalede incelenen ortak hikâyelerden birincisi, mesnevi kahramanının oynadığı bir aşk oyunu ile esaretten kurtulmasını anlatır. İkinci ortak hikâye ise, yatakta yılan ile gelen ölümün hikâyesidir. İki mesnevi arasında metinsel bağlar kuran esaretten kurtulmayı sağlayan aşk oyunu hikâyesi ve kaleye kaçırılma motifi bu iki mesneviyi karmaşık bir biçimde birbirine dolaştırır ve bu metinlerin ortak bir hikâye veya kaynaktan farklı kollara ayrılmış olduğunu düşündürür. Mesnevideki ana kahramanın veya âşıklardan birisinin ömrünün yılan ile sonlanması ise iki mesneviyi de eski mitik geleneklere bağlar. Yakın Doğu ve Yunan mitlerinde ömür ve zaman ile ilişkilendirilen yılan, aynı zamanda kozmik döngünün de sembolüdür. Her iki mesnevide de yılan ömrü temsil etmekte ve yılanla gelen ölüm bir döngünün bitişini ve yeni bir döngünün başlangıcını imlemektedir.

Anahtar Kelimeler:

Işknâme, Gül ü Hüsrev, ortak hikâyeler

Variants of shared episodes in the Işknâme and the Gül ü Hüsrev

This article focuses on two masnavi works which are dated to around the fourteenth and the beginning of the fifteenth century. The first has been introduced to the academic studies under the title Işknâme (1398), a composition of the poet Mehmed/Muhammed while its source(s) has yet to be discovered. The second, Gül ü Hüsrev (1406), is a translated work. The name or nickname of the poet/translator is Tutmacı. No information has survived about either of the poets/translators of these two works. The plot of the Işknâme resembles that of the Gül ü Hüsrev in terms of the adventures of their protagonists who keep on losing each other and being reunited. Both works belong to the specific category of the masnavi tradition which is defined as the books of love for princes (şehzade ışknâmeleri). This article discusses two stories common to both masnavis. The first is about the escape of the protagonist from captivity with the help of a love-game trick. The second is about death caused by a snake in the bed. The motif of being captured in a castle and the escape of the protagonist by a love-game trick establish textual connections between these two masnavis, entwine them in a complex way and suggest that they are the later variations of either of a common story or of a common source. Also, the episodes about the death of the protagonist or lover by a snake connect these two works with the ancient mythologies and beliefs. The snake symbolizes the span of life and time in Near Eastern and Greek myths, and is also a symbol of the cosmic circle. In both stories the span of life is represented by the snake and accordingly the death caused by the snake symbolizes the end of one cosmic circle and the beginning of another.

Keywords:

Işknâme, Gül ü Hüsrev, shared episodes,

PDF

___

Fahreddin Es’ad-i Gürgânî (2013). Vîs ile Râmîn. Çev. Mehmet Kanar. İsanbul: Ayrıntı Yayınları.
Gılgamış Destanı (2018). Çev. Sait Maden. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Gören, E. (2014). Yakındoğu Kökenli Yılan Motifinin Yunan – Roma Dinindekli Alımlanışı. Yılan Kitabı. Ed. Emine Gürsoy Naskali. İstanbul: Kitabevi, s. 5-52.
Hesiodos (2018). Theogonia & İşler ve Günler. Çev. Azra Erhat ve Sabahattin Eyüboğlu. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Homeros (2017). Odysseia. Çev. Azra Erhat ve A. Kadir. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Kocaer, S. (2022). Yeniden Yazım Geleneğinde On Yedinci Yüzyıldan Hikâye Örnekleri: Dâsitân-ı Ferruh u Hümâ ve Nihâlistân. Basım Aşamasında.
Kızıltaş, M. (2018). Tutmacı’nın Gül ü Hüsrev Mesnevisi (Tenkitli Metin – Bağlamlı Dizin ve İşlevsel Sözlük). Doktora Tezi, Bitlis Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Levend, A. S. (1959). Attar ile Tutmacı’nın Gül ü Husrev Mesnevileri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 7, 161-203.
Mehmed (1965). Işk-nâme (İnceleme – Metin). Haz. Sedit Yüksel. Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih – Coğrafya Fakültesi Yayınları.
Mehmed Şerîf (2017). Dâsitân-ı Ferruh u Hümâ (Ferruh ile Hümâ: Mutlu Sonla Biten Bir Aşk Serüveni). Haz. Mehmet Gürbüz, Tuba Işınsu Durmuş, İncinur Atik Gürbüz, Mustafa Durmuş. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü.
Muhammed (2021). Ferruḫ u Hümā (Ferruḫnāme). Haz. Semih Tezcan ve İsmail Hakkı Aksoyak. Cambridge, MA: Harvard University.
Paker, S. (2002). Translation as Terceme and Nazire Culture-bound Concepts and their Implications for a Conceptual Framework for Research on Ottoman Translation History. Crosscultural Transgressions: Research Models in Translation Studies II: Historical anad Ideological Issues, Ed. Theo Hermans. Manchester, s. 120-143.
Paker, S. (2014). Terceme, te’lif ve özgünlük meselesi. Eski Türk Edebiyatı Çalışmaları IX: Metnin hâlleri: Osmanlı’da telif, tercüme ve şerh, Ed. Hatice Aynur, Müjgân Çakır, Hanife Koncu, Selim Sırrı Kuru ve Ali Emre Özyıldırım. İstanbul: Klasik Yayınları, s. 36-71.
Solmaz, A. O. (2007). Tutmacı’nın Gül ü Hüsrev Adlı Eseri (İnceleme – Metin – Dizin). Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Solmaz, A. O. (2010). Gül ü Hüsrev’e Yeniden Bakmak. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 15 (38), 41-50.
Şentürk A. A. ve A. Kartal (2012). Eski Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Dergâh Yayınları.
Taghizadehzonuz, R. (2016). ‘Işknâme (Ferruh u Hümâ) Mesnevisinde Sevgililerin “İlk Âşık Olma” Motifinin İran Aşk Mesnevileriyle Karşılaştırılması. Yüksek Lisans Tezi, İhsan Doğramacı Bilkent Üniversitesi, Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Tekin, Ş. (1973-1974). 1343 Tarihli Bir Eski Anadolu Türkçesi Metni ve Türk Dili Tarihinde “Olġa-bolġa” Sorunu. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 21-22, 59-157.
Tezcan, N. (2011). Osmanlı – Türk Edebiyatında Aşk Mesnevilerini Şövalye Aşkı Bağlamında Okumak. Frankofoni, 23, 121-132.
Tezcan, N. (2016). Kurmacanın Kurmacası: Aşk Mesnevilerinin Kurgusu Bağlamında Şeyh Gâlib’in Hüsn ü Aşk’ı. Divan Edebiyatına Yeniden Bakış. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Tezcan, S. (2015). Eski Anadolu ve Rumeli Türkçesinin Söz Varlığı Üzerine. 5. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, s. 545-550.
Yoldaş, K. (1998). Tutmacı’nın Gül ü Hüsrev’i (İnceleme – Metin). Doktora Tezi, İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.