Eşrefoğlu Rûmî Dîvânı’ndaki dinî tipler üzerine bir değerlendirme

Köklü bir birikimin mahsulü olarak yüzyıllar boyunca varlığını sürdüren Klasik Türk edebiyatı, pek çok farklı kaynaktan beslenmiştir. Dil, din, kültür, tabiat, bilim ve cemiyet yaşamı bu kaynaklar arasında sayılabilir. Yine bunlar içerisinde olup toplumu derinden etkilediği gibi Klasik dönem Türk edebiyatı metinleri üzerinde de tesirini ciddi şekilde hissettiren tasavvuf da önemli bir yer teşkil eder. Dolayısıyla pek çok şair ve mutasavvıf, tasavvufi unsurları kullanarak tasavvufi geleneğe doğrudan yahut dolaylı bir şekilde katkı sağlamıştır. Klasik edebiyatta özellikle metnin kurgusu oluşturulurken birçok sanatçı duygularını ifade etme yolunda tip ve şahsiyetlerden de yoğun olarak yararlanmışlardır. Bu tip ve şahsiyetlerin önemli bir bölümünü dinî ve tasavvufi tipler oluşturur. XV. yüzyıl tekke-tasavvuf edebiyatının en önemli temsilcilerinden birisi olan Eşrefoğlu Rûmî de Dîvân’ında toplum yaşantısında belirgin davranışları temsil eden tiplemeleri oldukça yoğun bir şekilde kullanan önde gelen şairlerdendir. Yapılan taramada şairin; zâhid, sûfî, hâce, dervîş, mürşid/şeyh, mürîd, ârif, sâkî, fakîh gibi tipleri şiirlerinde çokça kullandığı görülmüştür. Bu çalışmada Eşrefoğlu Rûmî Dîvânı’nda yer alan dinî tiplemeler ve şairin bunlara yüklediği anlamlar ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Klasik Türk şiiri, Eşrefoğlu Rûmî, tasavvuf, tip, dinî tipler, Classical Turkish poetry, Esrefoglu Rumi, sufism, type, religious types

An evaluation on religious types in “Esrefoglu Rumi”s Divan

Classical Turkish literature, which has existed for centuries as a product of a deep-rooted accumulation, has been fed from many different sources. Language, religion, culture, nature, science and social life can be counted among these resources. Sufism, which is among these sources, has an important place in the society, as well as deeply affecting the Classical period Turkish literature texts. Therefore, many poets and sufis have contributed directly or indirectly to the sufi tradition by using mystical elements. In classical literature, especially while the fiction of the text was being created, many artists made extensive use of types and personalities to express their feelings. Religious and mystical types constitute an important part of these types and personalities. Eşrefoglu Rumi, one of the most important representatives of the 15th century dervish-sufi literature, is also one of the important poets who use the typologies that represent distinctive behaviors in social life in his Divan. It has been seen that the poet frequently uses types such as ascetic, sufi, hace, dervish, murshid/sheikh, murîd, ârif, sâkî, faqih in his poems. In this study, religious typologies in Eşrefoğlu Rumi's Divan and the meanings attributed to them by the poet will be discussed.

Keywords:

Classical Turkish poetry, Esrefoglu Rumi, sufism, type, religious types,

PDF

___

Akkuş, M. (2007). Klasik Edebiyatta Tipler. Türk Edebiyatı Tarihi, Edt: Talat Sait Halman vd., İstanbul: T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
Akün, Ö. F. (2013). Dîvân Edebiyatı. İstanbul: İslam Araştırmaları Merkezi Yayınları.
Altıparmak, Ö. F. (2005). Tarikat Geleneğinde Mürit-Mürşit İlişkisi. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (14), 37-55.
Armutlu, S. (2017). Klasik Arap, Fars ve Türk Şiirinde güzel/sevgili Prototipleri. Doğu Esintileri, (7), 1-68.
Bars, M. E. (2021). Âşık Seyrânî’nin Şiirlerinde Ârif (Veli) Tipi. II. Uluslararası Develi-Âşık Seyrânî ve Türk Kültürü Kongresi, 35.
Bayburtlugil, N. (1981). Siyasetname (Siyeru'l-mülük): Nizamülmülk. İstanbul: Dergâh Yayınları.
Bayburtlugil, N. (1985). Fahreddin Irâkî Istılâhât-ı Ehl-i Tasavvuf. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (3), 345-361.
Bıyık, Y. (2019). Eşrefoğlu Rumi Divanı’nın Dil ve Üslup Yönünden İncelenmesi. Yüksek Lisans Tezi, Sivas: Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı.
Cebecioğlu, E. (2005). Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. Ankara: Anka Yayınları.
Ceylan, Ö. (2000). Tasavvufi Şiir Şerhleri. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
Coşkun, M. (2018). Seyrü Sülûk Çerçevesinde Mürid ve Mürşid Kimliği. Yüksek Lisans Tezi, Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Ana Bilim Dalı.
Çağrıcı, M. (1994). Dost. TDV İslâm Ansiklopedisi (Cilt 9, s. 511-513). İstanbul: TDV Yayınları.
Çelebi, A. Halet (1944). Eşrefoğlu Dîvânı. İstanbul: Türk Klasikleri Serisi.
Çelik, M. F. (2019). Klasik Türk Şiirinde Tipler. Doktora Tezi, Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı.
Debîr Siyâkî, M. (1328/1910). Ferruhî-yi Sîstânî Dîvânı.Tahran: İntişârât-ı Zevvâr Yayınları.
Devellioğlu, F. (2013). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları.
DİA (1998). Hoca. TDV İslâm Ansiklopedisi (Cilt 18, s. 186-187). İstanbul: TDV Yayınları.
Ebü’l-Hasan Ali b. Osman el-Hücvîrî (1982). Keşfü’l-mahcûb: Hakikat Bilgisi (haz. Süleyman Uludağ). İstanbul: Dergâh Yayınları.
Eren A. (2016). Klasik Türk Şiirinde Müddeî. Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi, 6(3), 607-614.
Ergun, S. N. (1944). Türk Şairleri (Cilt 3). İstanbul: Rıza Koşkun Matbaası.
Erol, T. (2009). Klasik Türk Şiirinde Derviş Tipi. U.Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl: 10, S. 17, s. 349-374.
Ganî, K. ve Feyyaz, A. E. (1906). Muhammed b. Hüseyin el-Beyhakî – Târîh. Tahran: Neşr-i ilm.
Gölpınarlı, A. (2000). Tasavvuf. İstanbul: Milenyum Yayınları.
Gülyüz, G. B. (2019). Eskicuma (Targovişte) Kızana Sultan Tekkesi ve Kızana Sultan Ekseninde Türk-İslam Tasavvufunda Türk Tipi Kadın Evliya Fenomeni. Rumeli İslam Araştırmaları Dergisi, (3), 32-46.
Güneş, M. (1994). Eşrefoğlu Rûmî ve Dîvânı (İnceleme-Metin). Doktora Tezi, Malatya: İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı.
Güneş, M. (2006). İznikli Eşrefoğlu Rûmî’nin Hayatı - Eserleri ve Dîvânı. İstanbul: Sahaflar Kitap Sarayı.
Güneş, M. (2014). İznikli Eşrefoğlu Rûmî Dîvân ve Menkıbeler. İstanbul: Hoşgörü Yayınları.
Harun, A. M. (1979). Ebü’l-Hüseyin Ahmed b. Faris b. Zekeriyyâ İbn Fâris - Mu’cemü Mekâyisi’l- Luga. Beyrut: Dâru’l-Fikr.
İbn Acîbe (2015). Mi’râcü’t-Teşevvüf ilâ Hakâiki’t-Tasavvuf-Sûfîlerin El Kitabı (çev. A. Murat Özel). İstanbul: Hayykitap Yayınları.
İbn Fûrek (2014). el-İbâne An Turuki’l-Kâsıdîn-Tasavvuf Istılahları (çev. Ahmet yıldırım - Abdulgaffar Aslan). İstanbul: T.C. Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
İlhan, B. (2016). Sehi Bey Divanı'nda Tipler. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (6), 82-105 .
Kalkışım, M. M. (2002). Nâbî’de Zâhid ve Vâiz Eleştirisi. Journal of Qafqaz University, Fall, 65-72.
Kaplan, M.(2014). Türk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar 3 - Tip Tahlilleri. İstanbul: Dergâh Yayınları.
Kara, M. (2010). Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi. İstanbul: Dergâh Yayınları.
Karagöz, İ., vd. (2020). Dinî Kavramlar Sözlüğü. Ankara: TDV Yayınları.
Karahan, A. (1980). Eski Türk Edebiyatı İncelemeleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
Karaismailoğlu, A. (1991). İran Edebiyatında Sâkînâmeler. Yüksek Lisans Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı.
Karaman, H. (1995). Fakih. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 12, s. 126-127). İstanbul: TDV Yayınları.
Karaman, H., vd. (2014). Kur’an Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir (C. 3). Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
Keskinkılıç, E. (1996). Eşrefoğlu Rûmî Tarikatnâme. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı.
Kılıç, S. (2012). Arkadaş Kimdir? Dost kime denir?. Cogito Dergisi, S. 68-69, s. 15-155.
Konuk, A. A. (2010). Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî - Mesnevî-i Şerîf Şerhi (haz. Selçuk Eraydın, vd.) (C. X). İstanbul: İz Yayıncılık.
Köprülü, F. (1948). Hace. İslam Ansiklopedisi (C. V/1, s.20-24). İstanbul.
Kuşeyrî (2007). er-Risâle-Kuşeyrî Risâlesi (çev. Dilaver Selvi). İstanbul: Semerkand Yayınları.
Levend, A. S. (1984). Divan Edebiyatı Kelimeler ve Remizler Mazmunlar ve Mefhumlar. İstanbul: Enderun Kitabevi.
Mengi, M. (2010). Divan Şiiri Yazıları. Ankara: Akçağ Yayınları.
Menteşe, A. G. M. (2020). Sünbülzâde Vehbî Divanı’nda Tipler/Types In The Dıvan Of Sünbülzade Vehbi. Türük Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, (22), 189-221.
Mermer, A. – Keskin, N. K. (2005). Eski Türk Edebiyatı Terimleri Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları.
Mütercim Asım Efendi (1304). Kamus Tercümesi. İstanbul: Matbaat’ül Bahriyye.
Necmuddîn-i Dâye (2013). Sûfîlerin Seyri – Mirsâdu’l-ibâd (çev. Hakkı Uygur). İstanbul: İlk Harf Yayınları.
Ocak, A. Y. (1992). Kültür Tarihi Kaynağı Olarak Menâkıbnâmeler-Metodolojik Bir Yaklaşım. Ankara: TTK Yayınları.
Onay, A. T. (2007). Açıklamalı Divan Şiiri Sözlüğü (haz. Cemal Kurnaz). Ankara: Birleşik Yayınları.
Öngören, R. (2009). Sûfî. TDV İslâm Ansiklopedisi (Cilt 37, s. 471-472). İstanbul: TDV Yayınları.
Öngören, R. (2010). Şeyh. TDV İslâm Ansiklopedisi (Cilt 39, s. 50-52). İstanbul: TDV Yayınları.
Özkan, A. (2013). Eşrefoğlu Rûmî (Hayatı, Tasavvufi Görüşleri ve Eşrefiyye Tarikatı). Doktora Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslâm Bilimleri Ana Bilim Dalı.
Pala, İ. (2002). Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü. İstanbul: L&M Yayınları.
Raûf Ahmed Müceddidî (2015). Marifet Deryasından İnciler (Dürrü’l-Maârif)-Şeyh Abdullah Dihlevî’nin Sohbetleri (çev. M. Ali Özkan). İstanbul: Semerkand Yayıncılık.
Serrâc, E. N. T. (1996). el-Lüma’-İslam Tasavvufu (çev. H. Kamil Yılmaz). Ankara: Altınoluk Yayınları.
Sülemî (1969). Tabakatü’s-sûfiyye (haz. Nureddin Şeribe). Kahire: Mektebetü’l-Hanci.
Sülemî (1981). Tasavvufun Ana İlkeleri: Sülemî’nin Risaleleri (çev. Süleyman Ateş). Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
Şemseddin Sami (1989). Kâmûs-ı Türkî. İstanbul: Enderun Kitabevi.
Tarlan, A. N. (2013). Fuzûlî Divanı Şerhi. Ankara: Akçağ Yayınları.
Tatçı, M. (2014). Eşrefoğlu Rûmî - Dîvân-ı İlahiyat. Ankara: DİB Yayınları.
TDK (2005). Türkçe Sözlük. Ankara: TDK Yayınları.
Uçman, A. ve Pekolcay, A. N. (1995). Eşrefoğlu Rûmî. TDV İslâm Ansiklopedisi (Cilt 11, s. 480-482). İstanbul: TDV Yayınları.
Uludağ, E. (2019). Sâlih Baba Divânı’nda Tipler ve Kişilikler. Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi [ESTAD], C. 2, S. 2., s. 912-987.
Uludağ, E. (2021). Tip ve Kişilikler Açısından Fuzûlî Dîvânı. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, (70), 149-224.
Uludağ, S. (2016). Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
Üstüner, K. (2007). Divan Şiirinde Tasavvuf (14.-15. Yüzyıllar). Doktora Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı.
Yakıt, İ. (2013). Mevlâna’da Aşk Felsefesi. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Yavuz, Ş. Y. (2001). Kalem. TDV İslâm Ansiklopedisi (Cilt 24, s. 243-245). İstanbul: TDV Yayınları.
Yavuz, Ş. Y. (2003). Levh-i Mahfuz. TDV İslâm Ansiklopedisi (Cilt 27, s. 151). İstanbul: TDV Yayınları.
Yazıcı, T. (1994). Derviş. TDV İslâm Ansiklopedisi (Cilt 9, s. 188-190). İstanbul: TDV Yayınları.
Yerdelen, A. (2019). Eşrefoğlu Rûmî’nin Bestelenmiş Eserleri. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Ana Bilim Dalı.